توسعه کشور در گرو نگاه تخصص محور به مدیریت آب فارغ از رویکردهای سیاسی است

به گزارش گیلانستان، سیدحسین رضویان مدیر روابط عمومی آب منطقه ای گیلان در یادداشتی نوشت:

کشور ایران با جمعیتی نزدیک به ۸۰ میلیون نفر و با مساحتی حدود یک میلیون و ششصد و چهل و هشت هزار کیلومتر مربع حدود نه دهم درصد مساحت زمین را تشکیل داده است در صورتی که پتانسیل منابع آبی کشور حجمی معادل سی و شش صدم درصد منابع آب قابل دسترس دنیاست.

نظر به شرایط ویژه منابع آب کشور این موضوع در سالهای اخیر از اهمیت بسیار زیادی برخوردار و توجه به آن در صدر اخبار رسانه های عمومی قرار گرفته است.اخباری که ضمن پرداختن به وضعیت ناپایدار آبی کشور، ایران را به عنوان کشوری خشک و نیمه خشک در وضعیت تنش آبی برشمرده و از ورود آن به بحران آب سخن سر می دهد.

در تشریح ورود کشور به شرایط بحرانی این توضیح لازم است که براساس آمارهای منتشره حجم روان‌ آب‌های کشور در مقایسه با میانگین بلندمدت ۳۲ درصد کاهش یافته و این در حالی است که حجم روان‌ آب‌های کشور در سال آبی ۹۳-۹۴، ۳۷ میلیارد و ۴۹۳ میلیون مترمکعب محاسبه شده و در میانگین بلندمدت این عدد رقمی معادل ۸۰ میلیارد و ۵۹۵ میلیون مترمکعب بوده است.

البته  وضعیت منابع آب‌های زیرزمینی کشور هم  شرایط بهتری ندارد و به استناد مطالعات سازمان ملل متحد  اگر  در منطقه ای به اندازه ۴۰ درصد از منابع تجدیدشونده آب استفاده شود آن منطقه در مرحله تعادل و اگر بیشتر از ۴۰ درصد استفاده شود در مرحله تنش آبی و اگر بیش از ۶۰ درصد از منابع تجدیدشونده مورد استفاده قرار بگیرد آن منطقه در مرحله بحران قرار گرفته و این در شرایطی است که در حال حاضر ۸۶ درصد از منابع آب تجدیدشونده در ایران مصرف می‌شود.

باید افزود که به علت تغییر شرایط اقلیم، کاهش بارندگی ها و فرسایش خاک و از بین رفتن مراتع، کاهش روان آبها در کشور پدید آمده و این خود موجب شده تا در این شرایط سهم بخش کشاورزی از ۸۸ میلیارد مترمکعب روان آبهای موجود کشور به ۶۴ میلیارد مترمکعب برسد فارغ از این مسائل در سالیان قبل ۱۳۰ میلیارد مترمکعب آب استحصالی در کشور وجود داشته که در شرایط فعلی این رقم به ۸۸ میلیارد مترمکعب کاهش یافته و این موضوع بیانگر کاهش ۲۵ درصدی میزان آب استحصالی کشور است.

جمیع موارد گفته شده نشان میدهد که وضعیت کشور در حوزه منابع آبی مناسب نیست و باید فکر اساسی برای آن کرد. بنا بر اعلام مهندس ستار محمودی قائم‌مقام وزیر نیرو در حاشیه ششمین نشست برنامه آسیایی مدیریت آب‌های زیرزمینی در مناطق نیمه‌خشک   (G-WADI) -خرداد سال ۹۴ – شمار شهرها و روستا‌های درآستانه تنش‌های آبی رو به افزایش گذاشته و۵۲۷ شهر با تنش آبی مواجه گردیده که ۱۰ شهر بیشتر از سال گذشته بوده و در این میان وضعیت پنج شهر سنندج، بندرعباس، کرمان، اصفهان و شرق تهران را از نظر کم‌آبی حادتر از بقی گزارش شده است.

مع الاسف وقتی در کنار آمارهای ارایه شده سخنان مشاور معاون اول ریاست جمهور که خود نیز در دوره ای ریاست مسند وزارت کشاورزی را نیز عهده دار بوده قرار می دهیم به نتایج حیرت آوری می رسیم که نشان میدهد بحران خشکسالی حالا به جایی رسیده است که حیات و تمدن سرزمینی مان در معرض تهدید قرار داده است.

عیسی کلانتری مشاور معاون اول ریاست جمهور در مصاحبه با پایگاه خبری تحلیلی انتخاب به تاریخ ۷ اردیبهشت ۱۳۹۴ (کد خبر: ۲۰۱۰۷۹)  به صراحت اعلام کرده است که در آینده نه‌چندان دور حدود ٧٠‌درصد جمعیت ایران باید مهاجرت کنند و حال سئوال اینجاست این تعداد جمعیت به کجا می بایست مهاجرت کنند؟و در حقیقت جابه جایی جمعیتی از مرکز ایران به کجا رخ خواهد داد؟ در این میان اگر وجهی از جواب را به سمت استانها و یا شهرهایی از کشورمان سوق دهیم که از وضعیت آبی مناسبتری نسبت به مابقی برخوردارند آن استانها کدامند؟ آیا آن استانهای ذخیره جایی غیر از خوزستان،آذربایجانهای شرقی و غربی،کردستان،مازندران،گلستان و گیلان خواهد بود؟و جالب است که بدانیم از بین استانهای برشمرده استان گیلان با توجه به استعداد های زیست محیطی منحصر به فرد ، همجواری با دریای کاسپین، بعد مسافت مناسبش از پایتخت و نیز بهره مند بودن از مجموعه ای عوامل پدافند غیر عامل بیشترین شانس را برای توجه و سرمایه گذاری دولتها در دوران کوچ اجباری دارد.

در بسط موارد گفته شده باید به این موضوع  نیز اشاره نمود که عقیل سلیم حکم میکند تا برنامه ریزی مناسب برای آینده ای که از کنش ها و واکنشهای سخت و ناشناخته برخوردار است صورت گرفته و با اتخاذ تدابیر و راهبردهای سودمند ضمن ایجاد زیرساختهای موثر شرایطی را فراهم آوریم تا آیندگان با بهره گیری از درایتی که امروز به خرج داده شده است در مواجهه با فرصتها و تهدیدات منبعث از کاهش معنادار منابع آب کشور از بیشترین سود و فایده بهره مند شوند.

بیاییم کمی به گذشته نگاه کنیم و ببینیم برای پیمودن این راه سخت در گیلان چه کرده و مسیر را چگونه آغاز کرده ایم ؟ همانطور که میدانیم استان گیلان از استانهای شمالی ایران به مرکزیت شهر رشت از شمال به دریای کاسپین راه داشته و از این جهت با کشور آذربایجان همسایه و از طریق آستارا دارای مرز بین المللی است.این استان از غرب به استان اردبیل،از جنوب به استان زنجان و قزوین و از شرق به استان مازندران محدود میشود.مساحت گیلان چهارده هزار و چهل و چهار کیلومتر مربع و جمعیت آن طبق سرشماری سال۹۱ قریب و دو و نیم میلیون نفر است.

خاستگاه دو محصول استراتژیک چای و برنج گیلان است و این استان با توجه به دسترسی به دریای کاسپین و نیز مرز بین المللی در چهارچوب منطقه آزاد تجاری صنعتی انزلی از توانی  کم نظیر در امر تجارت برخوردار میباشد. ظرفیت سرشار گیلان در جلب گردشگر نیز زبانزد و همچنین با در نظر گرفتن چشم اندازهای بی نظیر طبیعی استان پرداختن به مبحث اکوتورسیم در آن میتواند سود هنگفتی را فراهم آورد.

شاید اگر منصفانه به اقتصاد گیلان نگاهی بیاندازیم این نتیجه حاصل شود که با احیاء شهرکهای صنعتی که روزگاری یکی از اقطاب تولید در کشور بوده اند می توان با بهره گیری از ظرفیت بسیار بالای نیروی کار تحصیلکرده ، صنعت را نیز در کنار کشاورزی و گردشگری اضلاع مثلثی کنیم که توسعه استان و حتی در سطح کلان بخشی از روزآمدی کشور هم در گرو آن باشد.

حالا سئوالی مطرح می شود تمامی این موضوعات در یک نقطه برای اجرا بیشترین اشتراک را دارند و آن کدام است؟ بله وجه مشترک تمامی آنها آب است و اگر آب در دسترس،مطئن و پایدار به مقدار کافی وجود نداشته باشد کشاورزی،صنعت و گردشگری توانی برای ایستادگی در مسیر توسعه نخواهند داشت فلذا زیر ساختی برای پذیرش جمعیت در دوره کوچ اجباری آنچنان که در سطور پیشین گفته شد شکل نخواهد گرفت.

امروز همه موافقند که  آب گوهر ارزشمند اما کمیابی است که میبایست بهترین و درست ترین استفاده از آن صورت گرفته و در اثربخش ترین شکل خود مدیریت شود.برای مدیریت بهینه منابع آب در استان گیلان  در دهه اخیر وزارت نیرو ، شرکت مدیریت منابع آب ایران و در نتیجه  شرکت آب منطقه ای گیلان چه کرده اند؟

از پیش از انقلاب شکوهمند اسلامی تا سال ۱۳۹۳ به مدت ۵۰ سال تنها سدمخزنی که در آن برای تمامی مصارف گیلان آب ذخیره می شد سد سفیدرود بود اما با اهتمام مجموعه وزارت خصوصا دقت و شتابی که طی سالهای ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۳ در امر ساخت تاسیسات  مدیریت منابع آب به کار بسته شد به جهت تامین سلامت آب شرب بیش از ۷۰ درصد ساکنین استان ، سد آیت ا… بهجت در شهربیجار احداث تا آبی زلال از رشته کوههای درفک در مخزن آن جمع آوری و در اختیار تصفیه خانه قرار گیرد و لازم است که به این نکته اشاره شود این سد بزرگترین سد CFRDکشور و تنها سد مخصوص تامین آب شرب ایران است که آب از مخزن آن در کانالهای سربسته و محافظت شده به تصفیه خانه هدایت میشود.

برای درک اهمیت وجوب سد شهربیجار اشاره به نکات زیر الزامی است ، نیاز آبی استان برای رسیدگی به همه موارد همچون کشاورزی،صنعت،شرب،محیط زیست و …. در حال حاضر رقمی معادل ۳ میلیارد و ۲۰۰ میلیون متر مکعب در سال میباشد که بنابر پیش بینی ها این رقم در پایان سال ۱۴۲۵ به ۴ میلیارد و۷۰۰ میلیون متر مکعب خواهد رسید  که اکنون بخش اعظم آن از محل آب تنظیمی سد سفیدرود تامین می گردد و در عین حال هیچ تضمینی وجود ندارد که با توجه به شرایط زیست محیطی منطقه ای که ایران در آن قرار دارد ، تغییرات اقلیمی کشور و کاهش بارندگی ها در حوضه آبریز سفیدرود ، سد سفیدرود در سالهای آتی نیز منبع قابل اتکایی برای رفع نیازهای آبی استان باشد.

 با تغییرات پیش آمده در شرایط اقلیم استان طی دهه گذشته ساخت سازه های آبی و بهره گیری از روش های مدرن به جهت مدیریت تمامی ظرفیتهای آبی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت.  اگر سال آبی ۹۴-۹۵ را به واسطه اینکه  به تناوب در هر ۲۰روز از دوره آبیاری بارندگی مناسب و بهنگام صورت گرفته  استثناء قایل شویم به جهت مشابهت تقریبی سالهای آبی از ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۳-۱۳۹۴ سال آخر بازه زمانی مناسبی است تا مورد بررسی قرار گیرد .

در سال آبی ۱۳۹۳-۱۳۹۴ در گیلان ۱۱۹۶ میلیمتر بارندگی داشته ایم که ۸۰ درصد آن در فصول غیر کشاورزی و تنها ۲۰ درصد آن در دوره آماری فصل کشاورزی روی داده است به نحوی که در ۲ ماه خرداد و تیر حتی یک روز هم بارندگی گزارش نشده  بنابر اعلام پایگاه اطلاع رسانی آب منطقه ای گیلان در سال آبی۱۳۹۳-۱۳۹۴ که سد آیت ا… بهجت نیز در آن افتتاح شد بیش از ۱۰۶۰ میلیون مترمکعب آب برای ۷ دوره آبیاری در ۲۳۸ هزار هکتار اراضی کشاورزی  تنها از سد سفیدرود تامین و مدیریت شد.

همانطور که میدانید محصول کشاورزی غالب در گیلان برنج میباشد که ۳۸ درصد نیاز کشور و در حقیقت غذای غالب ۲۵ میلیون ایرانی را تامین میکند برای تامین آب مورد نیاز ۲۳۸ هزار هکتار از اراضی کشاورزی دو میلیارد و سیصدو هشتاد میلیون متر مکعب آب پایدار تامین و مدیریت شود. در این میان قریب ۱۸۰ هزار هکتار از اراضی کشاورزی مشمول شبکه های مدرن و نیمه مدرن آبیاری و زهکشی سد سفیدرود بوده که برای آبیاری آن به رقمی معادل یک میلیارد و هشتصد میلیون متر مکعب آب احتیاج میباشد که با توجه به تغییر شرایط اقلیم وکاهش آوردها این رقم برآورده نگردیده و برای مثال تا ۱۵/۷/۱۳۹۴ یعنی واپسین روزهای فصل کشاورزی در اکثر نقاط استان چیزی نزدیک به یک میلیارد و صد میلیون متر مکعب آب وارد مخزن سد سفیدرود شده بود و مابقی آب مورد نیاز در قالب مدیریت یکپارچه منابع آب  ضمن استعانت از خداوند متعال و با راهبردهای زیرممکن گردید:

• مدیریت و هدایت آب برگشتی زهکشها به اراضی شالیکاری با احداث ۲۲۰ ایستگاه پمپاژ
• لایروبی بیش از ۲۰۰۰ کیلومتر از انهار و کانالهای آبرسانی
• توسعه و احیاء۸۵۰۰ هکتار آب بندان که با دوبار آبگیری در سال میتوانند بیش از ۲۶۰ میلیون متر مکعب آب را ذخیره نمایند
• اصلاح انهار بین مزارع که توانایی صرفه جویی در مصرف آب به میزان ۱۵۰ میلیون متر مکعب را فراهم میکند.
• نوبت بندی تقویمی آب شبکه سفیدرود در طول دوره آبیاری
• مرمت و بازسازی ۳۸۶ سردهنه خاکی
• آماده سازی ۴۶۳ ایستگاه پمپاژ

با تمامی تمهیدات صورت گرفته و در پایان دوره آبیاری ۹۳-۹۴ رقمی معادل ۷۰ میلیون متر مکعب در مخزن سد سفیدرود آب برای رفع تمامی نیازهای استان از جمله آب شرب باقی مانده بود گفتنی است نیاز آب شرب استان در حال حاضر معادل ۲۰۰ میلیون متر مکعب در سال می باشدکه این رقم در سال ۱۴۲۵ به ۲۵۰ میلیون متر مکعب خواهد رسید بنابر دستورالعمل سناریوی بحران شرکت مدیریت منابع آب ایران میبایست آب مورد نیاز شرب یک استان معادل یک و نیم سال در پشت سدهای مخزنی ذخیره شده و اگر این مقدار ذخیره،تنظیم و مدیریت نشود بنابر رویکردهای تخصصی، آن استان در مرحله بحران آب شرب قرار گرفته است.

 باز به چند خط قبل تر رجوع می کنیم، در پایان دوره آبیاری ۹۳-۹۴ رقمی معادل ۷۰ میلیون متر مکعب در مخزن سد سفیدرود آب برای رفع تمامی نیازهای استان از جمله آب شرب باقی مانده بود. پس در آن برهه  تکلیف دستورالعمل سناریوی بحران و تامین آب شرب چه میشد؟ اینجاست که اهمیت سد آیت ا… بهجت شهربیجار بیش از پیش نمایان میشود در همان روزها سد شهربیجار بیش از ۵۰ میلیون مترمکعب آب را درمخزنش ذخیره داشت تا با توجه آوردهای حوضه سفیدرود و دیگر راهکارهای مدیریت منابع آب ،گیلان به لحاظ تامین آب شرب با مشکلی روبرو نباشد.

برای رسیدن به توسعه پایدار می بایست رشد و پیشرفت در تمامی جوانب صورت پذیرد در گیلان ۲۱ رودخانه جریان داشته و در سرتاسر استان آب را به گردش در می آورند.متاسفانه بخش ارزشمندی از این آبها به شکل طبیعی به دریا ریخته که لازم است با ایجاد سازه های آبی مدرن کنترل و مدیریت شود.

 جغرافیای گیلان با توجه به آنکه در بیشتر مناطقی که رودخانه ها جریان دارند  حالت جلگه ای دارد  این اجازه را نمی دهد تا سدهای مخزنی  به تناوب در آ ن احداث گردند فلذا  با توجه به چنین محدودیتی از سال ۱۳۸۹ توجه مجموعه مدیریتی آب گیلان  به احداث سدهای لاستیکی معطوف و حالا ۱۱ سد لاستیکی از مطالعه ،اجرا و بهره برداری در آب منطقه ای گیلان عملیاتی شده که نمونه بارز آن سدلاستیکی دهنه سر در لنگرود میباشد که  علاوه بر ذخیره و مدیت آب در فصول مختلف همچنین امکان بهره مندی از توریسم آب با جلوگیری از نفوذ آب شور دریا به سفره آبهای شیرین در سخت ترین شرایط آبیاری نیاز اراضی شالیکاری را نیز مرتفع مینماید.

همانطور که در اخبار رسانه ها شرایط اقتصادی کشور را رصد میکنیم می دانیم تحریمهای سختگیرانه مالی علیه ایران شرایط را برای اجرای پروژه های اقتصادی بزرگ دشوار کرده است پس با توجه به جایگاه راهبردی گیلان در سند چشم انداز چه گونه پروژه های بزرگی همچون سد مخزنی آیت ا… بهجت شهربیجار را به نتیجه رسیده و یا همزمان ساخت ۲ سد مخزنی بزرگ دیگر در شرق و غرب استان همچون پلرود و شفارود  مدیریت اجرایی و مالی می شوند؟

 دراین رابطه در سال ۱۳۹۰ با پیگیری های مجموعه مدیریت آب گیلان و توجه ویژه وزارت نیرو و شرکت مدیریت منابع آب ایران به جهت پیشبرد پروژه های آبی عمرانی گیلان ، بهره گیری از توان مالی بخش خصوص با فروش ۱۰۵ میلیارد تومان اوراق مشارکت برای اتمام سد شهربیجار و گردش مالی پروژه های شفارود و پلرود عملیاتی و در سال ۹۳ برای اولین بار با بهره گیری از ظرفیت فاینانس خارجی روند ساخت سدشفارود با کشور چین اجرایی گردید.

توجه به این مطلب ضروری است که در  سیستم هایی با چنین گردش مالی کلانی دقت و نظارت در محاسبات و خرج کردها  همیشه از اولویت بالایی برخوردار بوده این ضرورت باعث شد تا مجموعه آب  گیلان به مدت ده سال متوالی موفق به اخذ گزارش بدون بند از حسابری مستقل و بازرس قانونی(سازمان حسابرسی) شود که ۵ سال  آن در بازه زمانی ۸۹-۹۴ یعنی دوره پیشرفت پروژه های شفارود و پلرود،اتمام سد شهربیجار و مطالعه و اجرای سدهای لاستیکی میباشد.

در پایان باز هم به سطور گذشته رجوع میکنیم وضعیت منابع آبی کشور امروز و برای سالهای آتی آنگونه که توسط کارشناسان ارزیابی میشود نامساعد و بغرنج بوده و میبایست برای آن راه حل جدی اندیشیده شود.در دنیایی که جنگهای آینده اش با عنوان جنگ آب نامگذاری شده است توسعه کشور در گرو بهره گیری موثر و هدفمند از منابع آب زیرزمین و سطحی است و در این راه استان  گیلان نیز با توجه به ظرفیتها و  اقتضائات منابع آب در دسترسش لزوما نقشی جدی و راهبردی ایفا خواهد نمود.

جایگاه گیلان در مسیر توسعه کشور و نقش آب در دیپلماسی آینده این نکته را گوشزد مینماید تا  به مقوله مدیریت آب نگاهی بلند مدت و تخصص محور داشته وفارغ از رویکردهای سیاسی به دنبال این باشیم تا برای استان گیلان و به تبع آن کشور ثروت و توسعه فراهم آوریم که امید است با تدبیر مجموعه مدیریت ارشد استان و توجه روزافزون  وزارت نیرو و شرکت مدیریت منابع آب ایران به ظرفیتهای آبی گیلان همچنین پیگیری های موثر نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی و نیز درایت مدیریت آب استان این مهم برآورده گردد.

سیدحسین رضویان

انتهای پیام/