پرسه در هشتی خانه «سوار رخش»/ عمارتی که به پیشنهاد مالک ثبت ملی شد

به گزارش گیلانستان، مهری شیرمحمدی؛ سفر به دوره قاجار، از «مسجد سوخته تکیه» تا «بقعه خواهر امام رضا» و از آنجا به زندگی ۱۲۱ سال پیش در کوچه باریک «لنکرانی» و از هشتی عمارتی که خانواده «لنکرانیان» سه سال بعد از ترور «ناصرالدین شاه قاجار» ساخته بودند و حالا دکتر «احمد سوار رخش» با خانواده اش در آن زندگی می کنند.

خانه ای با یک هشتی در ورودی، هشتی پر از گل های آویخته که با سلیقه بانوی خانه آراسته شده است. هشتی با سه در فیروزه ای؛ دری که با یک راه پله به مهمان خانه طبقه بالا می رود و درب دیگری به خانه همسایه و درب روبرو که به حیاط خانه باز می شود. حیاطی پر از گل های شمعدانی دور حوض و درخت بلندی که گل های یخ آن در زمستان فضا را معطر می کند و ماهی های قرمزی که در حوض عمیق وسط حیاط جست و خیر می کنند و صدف هایی که صاحبخانه از ساحل دریاچه کاسپین جمع آوری و با سلیقه تمام به عنوان نما در بدنه حوض به کار برده است.

زیبایی پنجره های ارسی طبقه فوقانی با شیشه های رنگی اش که اجازه نمی داد تازه واردان، فضای خصوصی و اندورنی را ببینند و بخش مهمانخانه که بر بالای هشتی ساخته شده و با پنجره های ارسی اش، کتابخانه استاد شده بود و از آن زیباتر، کاشیکاری های انتهای قرنیس عمارت و پاگرد درب اتاق ها با نقش شکار و گل بوته های فیروزه ای که نشانی از دوره قاجار بر خود دارد.

افسوس که گذشت بیش از صد سال، رنگ و لعابش را ربوده است و شومینه گچ بری شده در شاه نشین عمارت و کتیبه ای که سال ساخت بنا را به سال « ۱۳۱۶» قمری نشان می دهد، خانه ای پر از گل و کتاب. خانه ای که به معنای واقعی مسکن است و آرامش را به ساکنان هدیه می دهد. خانه ای که به همت یک استاد دانشگاه، مرمت و بازسازی شده و حالا خانواده «احمد سواررخش» در آن زندگی می کنند. اما این تمام ماجرا نیست.

این عمارت همچون خانه «شفیعی» در محله پیرسرای رشت، از معدود عمارت هایی هستند که به پیشنهاد مالکان در فهرست آثار ملی ثبت شده است تا برای همیشه پابرجا بماند. اگر روزی هوس کردید در هشتی خانه سواررخش نفسی تازه کنید و در سکوت حیاط خانه، در زمان سفر کنید، بزرگ منشی احمد سوار رخش این اجازه را به شما می دهد، کافی است از قبل به او اطلاع دهید.

در یک صبح تابستانی، خانواده سوار رخش پذیرای ما شدند. احمد سواررخش در چگونگی خرید این خانه می گوید: از نوجوانی به معماری، اشیا و هرآنچه به تاریخ و هویت ما مربوط می شود، علاقمند بودم و به اندازه توانم اشیای تاریخی را می خریدم و همیشه دوست داشتم در یکی از این خانه ها زندگی کنم. سال ۱۳۷۸ بود که از طریق یکی از دوستان این خانه را دیدم که برای فروش گذاشته شده بود. خانه در آن زمان وضعیت مناسبی نداشت و به‌قدری نور خانه کم بود که دوستم عمارت را تشبیه به «زندان هارون الرشید» کرد. بعد از خرید خانه، آرام آرام مشغول مرمت بنا شدم. ابتدا الحاقات را حذف و بنا را به اندازه ای که برای سکونت خانواده مناسب باشد، مرمت کردم و باقی مرمت ها هم همچنان ادامه دارد.

این استاد دانشگاه می افزاید: مالک قبلی، حمام و رختکن بزرگی در حیاط ساخته بود، که تیرآهن ها به دیوارهای طاق ضربی آسیب زیادی زده بود. برای مرمت طاق ضربی ها می خواستم از همان آجرهای قدیمی استفاده کنم. بنابراین با کسب اجازه از مالکان، بناهای قدیمی محله را که خراب می کردند، سفال و آجرهای سالم را از آنها می گرفتم. مالک قبلی روی دیوارهای حیاط را سیمان سفید زده بود، با تراش سیمان سفید، بدنه اصلی را خارج کردیم. همین اتفاق بر روی لمبه کوبی سقف هم افتاده بود و روی لمبه های چوبی چندین لایه رنگ متفاوت خورده بود. به منظور سالم ماندن لمبه ها استادکارهای مرمت، با شیشه آرام آرام رنگ های هر لایه را تراش دادند.

سواررخش درباره قدمت و تاریخچه ساختمان هم می گوید: بنابر کتیبه موجود در طبقه دوم، بنا در سال ۱۳۱۶ قمری، به عبارتی در سال ۱۲۷۸خورشیدی یعنی سه سال بعد از ترور ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده است. عمارت در ابتدا توسط فردی به نام «لنکرانیان» ساخته شده بود که اکنون هم در ابتدای این کوچه بن بست، تابلوی «لنکرانی» نصب شده است. بعد از آن فردی به نام «دانش» مالک خانه می شود و بنده هم از مالک قبلی یعنی آقای «منصوری» خریداری کردم.

وی بنا بر مستندات اداره ثبت اسناد می گوید: گویا از ابتدای این کوچه تا انتها، باغ بزرگی با درختان تنومند بوده است و تنها خانه این کوچه همین عمارت و با همین سبک معماری بود. خانه های مجاور بعدها ساخته شده است.

سواررخش با اشاره به جهت قرارگیری بنا به سمت بقعه خواهر امام می گوید: نکته جالب توجه در این عمارت، جهت قبله است که با کمی انحراف متمایل به چپ و رو به بقعه خواهر امام است. ولی قبله بقیه خانه ها، یا مستقیم و یا با کمی انحراف به سمت راست است.

این استاد دانشگاه با ابراز تاسف از تخریب عمارت هایی که هویت معماری گیلان است، می گوید: سال ۱۳۷۸ که من این عمارت را خریدم،  ۳۷عمارت بسیار زیبا در همین محله ساغریسازان و خواهر امام بود که در مدت یک سال تنها ۱۱خانه باقی ماند. عمارت زیبایی در مجاورت مسجد حاج سمیع بود که در فیلم سردار جنگل، لوکیشن کنسولگری انگلیس بود، شخصا شاهد بودم ۱۲شب خانه سرپا بود و ۸ صبح که برای تهیه نان بیرون رفتم، دیدم خانه با خاک یکسان شده است. متاسفانه در همین سال های اخیر چند ملک داخل همین بن بست تخریب و تبدیل به آپارتمان شده است.

سواررخش از مسجد کوچکی در محل فعلی فضای سبز روبروی بقعه خواهر امام هم نام می برد که معماری جالب توجهی داشته است؛ مسجد خیلی کوچکی بود که روی یک طاق ضربی شبیه آنچه در کتابخانه ملی می بینید، ساخته شده بود. مسجد طبقه بالا بود و طاق ضربی محل گذر عابران بود. من وقتی محصل دوره راهنمایی بودم، این مسجد را دیده بودم. امام جماعت هم روحانی باسوادی به نام «بیانی» بود که کوی بیانی فعلی زمین های او بود.

مالک عمارت سواررخش درباره ثبت ملی عمارت هم می گوید: ثبت این خانه هم تاریخچه ای دارد. چند سال قبل، اداره کل میراث فرهنگی گیلان با ارسال نامه ای خطاب به بنده اعلام کرد که این بنا بر اساس نظر کارشناس میراث فرهنگی، چهار شاخصه فرهنگی، معماری، هنری و تاریخی برای ثبت در فهرست آثار ملی را دارد. تاریخ نامه اسفندماه بود و بنده بعد از تعطیلات نوروز به اداره میراث فرهنگی مراجعه کردم ببینم شرایط چگونه است و چه امتیازاتی شامل بنای ثبتی می شود، ولی کارکنان میراث، اظهار بی اطلاعی کردند و نامه ای که تاریخ و امضا داشت، معلوم نشد کدام کارشناس میراث ملک را دیده و اعلام کرده دارای شاخصه های میراثی است! بعد از آن، اداره میراث فرهنگی هم پیگیر نشد، ولی از آنجا که شخصا علاقه داشتم این بنا سالم بماند و نگران بودم در طرح های سلیقه ای نظیر تعریض معبر و یا بازگشایی خیابان، به عمارت آسیبی وارد شود، به میراث فرهنگی مراجعه و با اعلام رضایت خواستم که بنا ثبت شود. پس از آن هم میراث فرهنگی با تهیه پرونده ای از ساختمان، اعلام کرد که شورای ثبت میراث کشور، این بنا را ثبت کرده است.

سواررخش با اشاره به تداوم مرمت می گوید: اسفندماه سال گذشته، توانستیم مرمت هشتی خانه را تکمیل کنیم. ولی کرونا موجب تاخیر در پروسه دریافت مصالح مورد نیاز از دیگر شهرها شد. درحال حاضر ستون های ورودی عمارت که زیر سیمان سفید پوشیده شده، نیازمند اصلاح و مرمت است و میراث فرهنگی اعلام کرده، قرار است لوح ثبتی بنا را بر سردرب نصب کند.

مدیرکل دفتر ثبت آثار، حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی با اشاره به قدمت این عمارت می گوید: عمارت لنکرانیان از ابتدا با کاربری مسکونی و در تاریخ ۱۳۱۶ هجری قمری ساخته شده است.

مصطفی پورعلی با بیان اینکه این بنا اولین بار در مقاله گونه‌شناسی خانه‌های بافت قدیم رشت توسط «مژگان خاکپور» شناسایی و مورد بررسی قرار گرفت می‌افزاید: بنا در ۲ طبقه ساخته شده و سطح اشغال بنا و حیاط آن ۲۱۴متر و سطح اشغال بنا به تنهایی ۹۱متر مربع است. درها و پنجره‌های چوبی قدیمی با طرح ارسی با طرح‌های متنوع از ویژگی‌های خاص این بناست. راه پله و پوشش داخلی کف با کتیبه‌های لعاب‌دار و آجر نقاشی شده، تزئین شده است. ضخامت دیوارهای خارجی به طور متوسط ۶۰ سانتیمتر و در دیوار های داخلی (به‌دلیل اجرای شومینه) ضخامت به ۱۲۰ سانتی متر نیز می رسد. پنجره ها و درها و سازه اصلی بنا، همه چوبی و قدیمی از جنس نراد روسی بوده و هیچ گونه تیر آهنی در ساخت آن بکار نرفته است. سقف این خانه پل کوبی شده و در بدنه دیوارها از آجر پخته و خشت استفاده شده است. ورودی بنا هم از یک درگاهی (هشتی) برخوردار می باشد که از آنجا به پلاک مجاور قابل دسترسی است.

پورعلی با اشاره به مرمت بنا توسط مالک، یادآور شد: بنا به طور کلی سرپابوده و بخش عمده‌ای از آسیب ها رفع شده است. تنها نزول رطوبت از ناحیه بام، موجب تخریب بخش‌هایی از پوشش داخلی سقف، اندود دیوارها، تخریب بازشوها شده و باتوجه به اینکه بخش اصلی دیوارها باربر، تزئینات با ارزش نماهای بنا و بیشتر بازشوها به طور کلی سالم است، لذا می‌توان با آسیب‌شناسی درست و تهیه طرح مرمت مناسب و اجرای آن بخش عمده‌ای از آسیب را رفع و از ادامه روند آسیب جلوگیری کرد.

مدیرکل دفتر ثبت آثار میراث فرهنگی با اشاره به پیشنهاد مالک برای ثبت این عمارت گفت: این عمارت به نام مالک فعلی یعنی «سواررخش» در خرداد ماه سال جاری در فهرست آثار ملی ثبت شد.

پایان پیام/شبستان