«بخت سیاه فروغ»؛ ایجاد موزه در قدیمی ترین مدرسه دخترانه رشت شاید وقتی دیگر

به گزارش گیلانستان،روز گذشته تفاهم‌نامه ای بین اداره کل میراث فرهنگی و آموزش و پرورش گیلان مبنی بر ایجاد موزه دبیرستان ماندگار شهید بهشتی منعقد شد. اگرچه ایجاد موزه «سنجش و اندازه گیری» در دبیرستانی که قدمت ساختمان آن کمتر از صد سال است، موجب خوشحالی است، اما سوال اینجاست که چرا برای ایجاد موزه آموزش و پرورش در دبیرستان دخترانه فروغ که بیش از یکصد سال قدمت دارد و از زمان حیات شادروان «محمود بهزاد» پدر زیست شناسی ایران وعده داده شده، هنوز گامی برداشته نشده است.

مدرسه ای که به سال ۱۲۸۴ خورشیدی ساخته و تا دهه ۷۰ کاربری آموزشی داشت، در آستانه تخریب بود که جمعی از فعالان فرهنگی برای ثبت ملی آن تلاش کردند و دبیرستان دخترانه فروغ ۱۰ اسفند سال ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی ثبت شد. اما پس از ثبت، هیچ اقدامی برای احیای آن نشد تا اینکه اردیبهشت۹۷، با کمک فعالان رسانه ای، «محمدباقر نوبخت» معاون رییس جمهور به همراه «محمد حسن طابیان» معاون میراث فرهنگی کشور و جمعی از مسئولان محلی از فروغ بازدید کرده و نوبخت وعده داد اعتبار لازم برای مرمت و تغییر کاربری فروغ را تخصیص دهد. اما به‌حکم آنکه «هزار وعده خوبان یکی وفا نکند»، با وجود تغییر مدیریت ها در آموزش و پرورش و میراث فرهنگی گیلان، مرمت اولیه این مدرسه ناتمام رها شده است.

«نسترن کوچکی نژاد» از جمله فعالانی بود که اجازه نداد بنای فروغ تخریب شود. وی در آن مقطع مدیر دبیرستان بود و با پیگیری های وی، فروغ در فهرست آثار ملی ثبت شد. وی می‌گوید: سال ۱۳۸۲ بود، با پیگیری های «یوسف زاده» معاون آموزش متوسط وقت، شادروان «محمود بهزاد» را آوردیم و «فروغ» را دید و قرار بود برای تغییر کاربری مدرسه به عنوان موزه کمک کند. خود اداره هم موافقت کرده بود اما تلاش های ما در پرسه های اداری بی نتیجه ماند. یادم هست، در مدرسه دفاتر سرفصل امتحان های قطوری داشتیم که متعلق به سال ۱۳۱۰ خورشیدی بود. همان سال ها آموزش و پرورش ناحیه یک دفاتر را از ما گرفت و دیگر هم پس نداد. دفاتر دیگری هم متعلق به سال های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ داشتیم. سرفصل دروسی که اصلا نشنیده بودیم. آنها اسناد تاریخی فروغ بود و می توانست بعد از ایجاد موزه مورد استفاده پژوهشگران قرار گیرد. خیلی از دانش آموختگان قدیمی ترین مدرسه دخترانه رشت که چهره های علمی خارج از ایران هستند، برای دریافت اسناد و مدارک خود و مادرانشان به مدرسه مراجعه می کردند. من تا وقتی مدیر فروغ بودم، خیلی تلاش کردم، دفترها را پس بگیریم، اما برنگرداندند. معلوم نیست اکنون این دفاتر در دایره امتحانات هست یا از بین رفته؟ تنها موفق شدم، برخی از وسایل قدیمی مدرسه نظیر چرخ خیاطی های پدالی آن دوران را از گزند نابودی حفظ کنم.

این فرهنگی بازنشسته ادامه می دهد: در برف سنگین سال ۱۳۸۳ سقف بسیاری از مدارس قدیمی و حتی مدارس تازه ساخت، فروریخت و فروغ تنها مدرسه ای بود که جان سالم بدر برد. یادم هست آن سال پیاده از منزل خودم در محله گلسار تا محله آفخرا که مدرسه فروغ هست، آمدم تا ببینم مدرسه در چه وضعی است. همان سال یک میلیون تومان هزینه کردم تا مدرسه را برف‌روبی کنندو به این بنا آسیبی وارد نشود.

روایت کوچکی نژاد از اقدام به تخریب و نوسازی فروغ بدین گونه است: کف طبقات مدرسه پل کوبی بود. سال ۱۳۷۷ از طرف آموزش و پرورش آمدند کف چوبی طبقه اول را برداشتند تا به‌جای آن موزاییک بگذارند. یادم هست وقتی پل کوبی ها را برداشتند، به اندازه قد یک آدم فضای زیر بنا خالی بود و زیر پل کوبی ها هم چوب های بسیار بلند قطوری بود که با میخ و گونی به‌هم متصل شده بود. شاهد بودم بعد از یکصد سال هیچ گونه پوسیدگی و زنگ زدگی حتی در میخ ها هم نبود. تا سال ۱۳۸۲ همین ساختمان قدیمی به عنوان دبیرستان کاربری آموزشی داشت، البته در حیاط مدرسه، دو ساختمان قدیمی دیگر هم بود که قدمت آن به اندازه بنای اصلی نبود. پشت بنای اصلی، آبدارخانه بود و انتهای حیاط، شوفاز خانه، نمازخانه، آزمایشگاه و چند کلاس بود. وقتی آموزش پرورش قصد داشت، ساختمان را خراب کند، با پیگیری های بنده، آقای یوسف زاده و چند نفر دیگر از فعالان فرهنگی، ساختمان در امان ماند. آن زمان همسرم با مدیر وقت میراث فرهنگی گیلان مراوداتی داشت و از این طریق موفق شدیم، به صورت اضطراری مدرسه فروغ را ثبت ملی کرده تا حداقل جلوی تخریب گرفته شود.

آنگونه که کوچکی نژاد توضیح می‌دهد؛ بعدها بخش شوفاژخانه را تخریب و مدرسه جدیدی به‌جای آن می سازند و مدرسه قدیمی فروغ را به ایثارگران می دهند، همین انتقال، وضعیت نگهداشت بنا را بدتر می کند. پس از آن نیز مدرسه رها شده و در نهایت قدیمی ترین مدرسه دخترانه رشت که در کشور نظیر ندارد، گام به گام به سمت فرسودگی می رود.

اقدام به حذف گربه روهای مدرسه فروغ، بدترین کار ممکنی بود که آموزش و پرورش در حق این عمارت میراثی کرد. این فضای خالی که به بیرون راه داشت، در معماری گیلان مرسوم بود و به کاهش رطوبت از کف کمک می کرد. سال ۱۳۹۷، میراث فرهنگی گیلان، فاز نخست مرمت مدرسه فروغ را که شامل تعویض برخی از درب و پنجره ها و بخشی از سقف بود، آغاز کرد. در نخستین گام، قصد داشت گربه روها را هم بازگرداند که کف یکی از کلاس های ورودی کنده می شود و احیای گربه روها نیمه کاره متوقف می گردد.

پس از بازدید و بررسی بنا، علت را از معاون میراث فرهنگی جویا شدم و پاسخ آن بود که تراش کف و بازگشت به عمق قبلی برای میراث بسیار هزینه بر بوده و اعتبار تخصیص یافته، کفاف نمی دهد.

اگرچه گروه تلگرامی دانش آموختگان مدرسه فروغ مدتی است تشکیل شده، ولی این تشکل مجازی هنوز نتوانسته به صورت یک سازمان مردم نهاد هویت خود را ثبت و برای تغییر کاربری فروغ اقدام جدی کند.

یکی از اعضای انجمن سینمای جوان تلاش داشت با ساخت مستندی از قدیمی ترین مدرسه دخترانه رشت که در کشور نظیر ندارد، اذهان دانش آموختگان و مسئولان را به احیای قدیمی ترین مدرسه دخترانه رشت جلب کند تا شاید فعالان فرهنگی در یک مطالبه جمعی مسئولان را نیز پای کار آورند. این مستند که ساخت آن تابستان سال گذشته کلید خورد، هنوز به پله آخر نرسیده، متوقف شده است.

عضو انجمن سینمای جوان در پاسخ به علت توقف ساخت مستند، می گوید: مستند فروغ را با هزینه شخصی خودم ساختم و اگرچه عضو انجمن سینمای جوان هستم ولی هیچ حمایت مالی از دستگاه های مرتبط نداشتم.

«فرشته توکلی» با اشاره به هزینه بر بودن ساخت مستندهای تاریخی، ابراز کرد: فقط به دلیل علاقه ای که به معرفی مدرسه فروغ داشتم، ساخت این مستند را کلید زدم. ساخت مستند، در مراحل پایانی است ولی هنوز نتوانسته‌ام دستمزد عوامل ساخت را پرداخت کنم و برای بنده که منبع درآمدی به لحاظ شغلی ندارم، ادامه کار مشکل شده است.

وی از متولیان فرهنگی انتظار دارد با حمایت های مالی از ساخت نخستین مستند فروغ، به پروسه احیای مدرسه ای کمک کنند که بعد از مدرسه های «تومانیان و ممرال های تبریز»، سومین و قدیمی ترین مدرسه دخترانه ای است که تنها با کاربری آموزشی ساخته شده است.

توکلی تاکید می‌کند: در عصر جدید، تنها اسناد مکتوب و بناهای میراثی سند تاریخی محسوب نمی شوند بلکه فیلم های مستند هم جزو اسناد تاریخی محسوب می‌شوند و کشورهای پیشرفته با هزینه برای ساخت چنین مستندهایی به دنبال تاریخ سازی برای خود هستند و ما با داشتن تاریخی غنی، از چنین سرمایه هایی غافل هستیم.

«مجید علیپور» رئیس اداره اطلاع رسانی و روابط عمومی آموزش و پرورش گیلان، هم می گوید: پرونده احیای فروغ در دستور کار مدیر کل آموزش و پرورش گیلان است. هرچند مدیر کل آموزش و پرورش گیلان هنوز اظهار نظر رسمی در مورد مرمت و تغییر کاربری فروغ نداشته است، ولی مجید علیپور روز شنبه، جلسه ای با حضور پریسا فاطمی، معاون آموزش ابتدایی آموزش و پرورش و جمعی از فعالان علاقمند به احیای فروغ برگزار کرد تا راهکارهای حفاظت و احیای مجدد دبیرستان فروغ را مورد بررسی قرار دهد.

برآیند این جلسه از نظر نگارنده به عنوان یکی از حاضران در جلسه آن بود که چشم امید آموزش و پرورش به تامین اعتبار از سوی اداره کل میراث فرهنگی گیلان و یا فعالان فرهنگی است. اما، طبق برنامه ششم توسعه، هر ملک میراثی که در اختیار یک دستگاه دولتی است، می باید همان دستگاه برای مرمت آن اعتبار تخصیص دهد.

به‌براستی سهم آموزش و پرورش برای مرمت چنین پتانسیل تاریخی مهمی در مرکز رشت چقدر است؟! و آیا مقام ارشد استان نمی تواند برای احیای چنین سرمایه عظیمی، دستور ویژه تامین اعتبار از بودجه شهرستان رشت صادر کند؟! اگر محمد باقر نوبخت، سالانه برای نگهداشت مدرسه ای که خود در آن درس خوانده (بهشتی)اعتبار تخصیص می دهد، چرا برای مرمت و احیای مدرسه ای که همسر خود در آن درس خوانده، اقدام درخور شانی نمی کند!

گفتنی است، مدرسه دخترانه «فروغ» که بعد از انقلاب به دبیرستان «۱۷ شهریور» تغییر نام داد، بر اساس مستندات سازمان میراث فرهنگی استان گیلان، در سال ۱۲۸۴ شمسی ساخته شده است. البته بر اساس یادداشت‌های برخی مورخان از جمله «شادی پیروزی» در سال ۱۲۸۲ خورشیدی و بر اساس کتاب «مرادعلی توانا» در سال ۱۲۷۹ خورشیدی تأسیس شده است. این مدرسه از آن جهت در تاریخ آموزش و پرورش مهم است که نماد تلاش جامعه زنان و دختران بعد از انقلاب مشروطه به فراگیری آموزش و پرورش خارج از فضای جنسیت است و از آن جهت برای گیلان باید مهم باشد که رشت و گیلان جزو استان های پیشرو در آموزش دختران بود.

این مدرسه در ابتدا توسط مسیونرهای آمریکایی در رشت دایر شده و در واقع نخستین مدرسه دخترانه خارجی در گیلان بود. فروغ در سال ۱۳۱۲ خورشیدی توانست مجوز تأسیس دوره کامل متوسطه را هم دریافت کند. بر اساس نوشته‌های «فریدون نوزاد» ابتدا در مدرسه فروغ رشته «خانه داری» تدریس می‌شد، اما بعدها رشته‌های طبیعی و علمی نیز به رشته خانه داری اضافه شد. این دبیرستان، دخترانی را تحویل جامعه داده که برخی در سطح دنیا مطرح هستند و مهم‌ترین آنها «دکتر آذر اندامی» باکتری شناس و تولید کننده واکسن وبای التور است که بعدها لقب بانوی ونوسی گرفت. همینطور شاعره نامی «مهکامه محصص لاهیجانی» که دوست پروین اعتصامی بود و مدتی هم مدیریت دبیرستان مذکور را برعهده داشت.

پایان پیام/شبستان