طاق‌های سرای طاقی فرو ریخت/نوسازی بی‌ضابطه و بدون نظارت

به گزارش گیلانستان نامش «کاروانسرای طاقی» است، اما از آن همه طاق‌های ضربی، تنها طاق سردر اصلی سالم مانده است. حیاط بزرگ و مرکزی طاقی نشان می‌دهد روزگاری یک کاروان با بار و بنه در آن اطراق می‌کرد، تاجرانی که بار پنبه، ادویه و خشکبار به گیلان آورده و در عوض ابریشم پربها می خریدند. کاروانسرای طاقی بزرگ و کوچک، دو کاروانسرای چسبیده به هم در وسط بافت ۳۳ هکتاری بازار رشت است که در سال‌های اخیر به دلیل نوسازی‌های بی‌ضابطه و عدم نظارت به کلی از معماری سنتی خود فاصله گرفته است.

اخیرا بازسازی ناکوکی از حیاط و زیرزمین طاقی به گوش می‌رسد و گویا داستان نوسازی‌های بدون نظارت اداره‌کل میراث فرهنگی همچنان در بنایی که ثبت ملی شده ادامه دارد. شائبه یافتن دفینه، بهانه‌ای شده برای کندن زیرزمین و باغچه مرکزی طاقی بزرگ. رشتی که امروز به عنوان مرکز استان گیلان می‌شناسیم، با یک فرمان حکومتی از سوی شاه تهماسب صفوی، رونق گرفت و به تدریج رشد کرد و از زمانی‌که شاه عباس گیلان را تحت فرمان دولت مرکزی درآورد، قطب اقتصادی رشت با مرکزیت بازار توسعه یافت و کاروانسراهای متعددی برای تجارت ابریشم ساخته شد.

بیش از ۲۳ کاروانسرا در رشت رونق داشت

آنگونه که نویسنده «رشت شهرباران» می‌گوید: وجود کاروانسراهای متعدد، از ویژگی‌های بازار رشت است. «محمود نیکویه» به استناد نوشته‌های یک پزشک آلمانی «لرخ» که در سال ۱۷۴۵میلادی از رشت دیدن کرده، می گوید: «در رشت ۱۵ کاروانسرای ویژه بازرگانی بوده که یا برای تجارت به این شهر آمده اند و یا هنگام عبور در آنجا توقف می کرده اند.»

تعداد این کاروانسراها در دوره قاجار افزایش هم می‌یابد و اقلیت‌های مذهبی نیز برای خود کاروانسرا و تجارت خانه‌های جداگانه داشتند.

وی به نقل از سفرنامه فراهانی می‌نویسد: «بیست و سه کاروانسرای تاجرنشین در این شهر است که معروفترین و معتبرترین آنها کاروانسرای گلشن، کاروانسرای گمرک کهنه، کاروانسرای شیشه بزرگ، کاروانسرای کاشی‌ها، کاروانسرای اکبرخان بیگلربیگی و چهارباب کاروانسرای ارامنه هستند.»

نیکویه می افزاید: بیشتر این کاروانسراها محل بارانداز و انبار کالاهایی بودند که مقصدشان کشورهای حوزه دریای خزر بودند.

حوادث مخرب در بازار رشت

اما همین بازار که در دوره صفویه رونق گرفت، توسط لشکریان کریم‌خان زند به آتش کشیده شد. اگرچه در دوره قاجار دوباره رونق گرفت، ولی درابتدای حکومت قاجار، توسط سربازان آقامحمدخان قاجار غارت شد.

از بلایای طبیعی و سهل انگاری‌های بشری هم نباید غافل بود. یک پژوهشگر اسنادی در این زمینه می‌گوید: گیلان بزرگترین مرکز تولید ابریشم بود و رشت محور اروپایی تجارت از زمان صفویه. ولی در دوره قاجار اهمیت ویژه‌ اقتصادی یافت و در این دوران تجارتخانه‌های زیادی حتی برای ملیت‌های مختلف ساخته شد.

علی امیری با اشاره به حوادث مخرب در رشت پس از حکومت صفویه می‌افزاید: وقوع ۴ زمین لرزه ویرانگر در رشت طی ۱۴۰سال، رشت را بیش از ۸۰ درصد ویران و۶ فقره آتش سوزی کلان، بستر تجارت در رشت را ناممکن کرد. در یکی از این آتش سوزی‌ها ۱۲۰۰ دکان، ۱۶ کاروانسرا و ۱۲ حمام در آتش سوزی سوخت.

آثار این آتش سوزی‌ها را هنوز می‌توان در کاروانسراهای رشت دید. از سوخته شدن سرای سعادت در ۲ سال پیش که بگذریم، سقف راهرویی که کاروانسرای طاقی بزرگ را به طاقی کوچک متصل می کند، هنوز رد دود و ذغال دارد.

یکی از حجره داران طاقی  می‌گوید: آتش سوزی در طاقی سال ۱۳۸۰ رخ داد. بخشی از حجره‌های طاقی کوچک سوخت.

وی با بیان اینکه علت آتش سوزی را نمی‌داند، می افزاید: همان سال‌ها میراث فرهنگی بخشی از حجره‌های آسیب دیده را مرمت کرد.

معلوم است سازمان آتش نشانی شهرداری رشت به لحاظ ایمنی، این کاروانسرا را مورد بازدید قرار داده است. نصب کپسول‌های آتش نشانی بر گوشه و کنار برخی از حجره‌ها موید این بررسی استاین را می‌شود از آجرهای قرمز رنگی فهمید که رنگش با آجرکشی‌های قبلی تفاوت دارد. افزون بر آن در و پنجره‌های برخی از حجره‌ها تازه تعویض شده و برخلاف در و پنجره‌های قدیمی طاقی به رنگ سفید نیست. گشتی در حیاط می‌زنم سیم‌های برق و تلفنی که رابط بین حجره‌هاست، بنظر نمی‌رسد ایمن باشد. اگرچه معلوم است سازمان آتش نشانی شهرداری رشت به لحاظ ایمنی از این کاروانسرا بازدید کرده است. نصب کپسول‌های آتش نشانی بر گوشه و کنار برخی از حجره‌ها موید این بررسی است. اما بعید است این کپسول‌ها توانایی مقابله با یک خطر عظیم را داشته باشند.

کاروانسرای با طاق های ضربی و جناغی

کارشناس مسئول ثبت بناهای میراثی گیلان درباره ویژگی‌های بازار رشت به خبرنگار که‌ مهر می‌گوید: گسترش رشت از دل بازار بود. بازارهای گیلان برخلاف بازار استان‌های مرکزی، فاقد سقف است. اقلیم پرباران گیلان اجازه نمی‌داد بازارمسقف و یا کاروانسراهای به هم چسبیده ساخته شود. در نتیجه بازار رشت شامل راسته بازارهای روبازی است که در میانه راسته بازارها، کاروانسراهایی با حیاط مرکزی و جدا از هم ساخته شده است.

سیدمهدی میرصالحی توضیح می‌دهد: علت نامگذاری، بخاطر نوع معماری کاروانسراست. سردرهای اصلی طاق‌های بلند جناغی آجرچینی شده و بنای داخلی حجره‌های دور تا دور حیاط نیز طاق‌های ضربی داشت.

کاروانسراهای گیلان بناهای منفردی هستند که در داخل تقارن دارندوی به تنها حجره‌ای که از نوسازی‌های بی‌ضابطه سالم مانده نیز اشاره و بیان‌ می‌کند: کاروانسراهای گیلان بناهای منفردی هستند که در داخل تقارن دارند. طاقی بزرگ یک حیاط مرکزی با ۴ ورودی اصلی و یک باغچه در مرکز حیاط دارد. در ضلع شمالی طاقی بزرگ، کاروانسرای طاقی کوچک و راسته دوم زرگرها قرار دارد. در ضلع غربی آن سرای قیصریه، در ضلع جنوبی راسته میدان کوچک و در ضلع شرقی آن راسته نیز پلاستیک فروش ها قرار گرفته است.

میرصالحی بابیان اینکه این کاروانسرا به‌جا مانده از دوره قاجار است، یادآور می‌شود: این کاروانسرا همزمان با کاروانسرای طاقی کوچک و مطابق با سنگ وقف کاروانسرای این طاقی در سال ۱۳۲۱ ساخته و مالک آن شخصی بنام «حاج بابا رضا واقعی» است.

وی با اشاره به مشخصات بنا، ادامه‌ می‌دهد: پلان بنا مستطیل شکل و با ابعاد ۳۴ در۴۵ و ۳۲در۳۷ متر و ارتفاع به صورت یک طبقه روی زمین ساخته شده است. بنا با آجر قرمز و ملات ساروج ساخته شده، سقف زیرزمین طاق گهواره‌ای و چهار بخشی و سقف نیز سفال پوش بوده است.

میرصالحی در ادامه تصریح می‌کند: اگرچه در منابع نوشته‌اند که در این کاروانسراها بارها با شتر وارد شده‌اند ولی بخاطر فیزیولوژی شتر به‌ویژه در پاها از یک سو و اقلیم پرباران و زمین لغزنده گیلان، امکان تردد شتر سخت بود. ممکن است در مواردی شترها با بار به کاروانسراها می آمدند ولی دربیشتر موارد، شترها در منطقه‌ای بنام «کُلشتر» از دهستان‌های رودبار اسکان داده و سپس چاروادارها، مال التجاره را با اسب و قاطر به داخل شهر می‌آوردند.

وی با اشاره به ویژگی خاص این کاروانسرا و زیرزمین‌های دور تا دور حجره‌ها می‌افزاید: از حجره‌های طبقه اول به‌عنوان مکان زندگی و از زیرزمین به عنوان انبار و آشپزخانه استفاده می شد. تجاری که از شهرهای مختلف مثل تبریز محصولاتی مانند کشمش می‌آوردند حدود ۶ ماه در این کاروانسرا زندگی می‌کردند.

اگرچه عوامل تزیین کننده در این کاروانسرا ناچیز است ولی اندک توجه به مغازه‌ها نشان می‌دهد. تغییرات عمده‌ای در حجره‌ها به‌وجود آمده که هیچ همخوانی با بافت یک بنای ثبت شده ندارد. آنچه مسلم است نه شهرداری بر نوسازی‌های اخیر نظارت داشته و نه یگان حفاظت میراث فرهنگی توانسته از حریم یک اثر ثبتی به خوبی محافظت کند.

انتهای پیام/مهر