مرمت یا تخریب تنها مسجد دو محرابه گیلان؟!/ از رنگ آمیزی کاشیهای قاجار تا نابودی سفال بام مسجد حاج سمیع رشت!

به گزارش گیلانستان«شهرود امیرانتخابی» از مرمت بیش از ۶۵ بنای میراثی در گیلان خبر داد و اعلام کرد یکی از وظایف این سازمان صیانت از آثار تاریخی است. در میان این بناها نام «مسجد حاج سمیع» رشت هم ذکر شده است. اگرچه از سال ۱۳۹۵ مرمت این مسجد با همکاری شهرداری رشت آغاز شد، ولی بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد نه تنها مرمت این بنا تکمیل نشده، بلکه برخی از ارزش‌های میراثی این بنا بجای مرمت از بین رفته است؛ از رنگ خوردن کاشی‌های قاجاری دور ستون‌ها گرفته تا ریختن سفال‌های بام.

سال ۹۵ بود که پس از سال‌ها بسته بودن، بالاخره درب قدیمی‌ترین مسجد ساغریسازان بروی نمازگزاران باز شد. اما هر بیننده‌ای شاهد بود که رها کردن یک بنای میراثی چه ضایعه جبران ناپذیری دارد!

پیشتر، مدرسه دخترانه شاهدخت در حریم مسجد مجوز ساخت گرفت و متاسفانه فقدان نظارت میراث، در ساخت و ساز در حریم یک بنای میراثی موجب شد، سازنده مجاور دامنه سقف و شیروانی مسجد را برش داده و با تجاوز به حیاط مسجد، بنایی چسبیده به مسجد بسازد. همین امر باعث آسیب رسیدن به سقف شد و با نفوذ نزولات جوی به داخل مسجد، موجب طبله کردن چوب‌های تالار سقف، از بین رفتن لمبه‌های چوبی و تخریب بخش‌هایی از دو محراب مسجد شد.

اگرچه همان سال با تخصیص اعتباری از سوی شهرداری رشت، مرمت مسجد و سنگفرش حریم مسجد و بقعه خواهر امام انجام شد، ولی فقدان نظارت صحیح نشان می‌دهد بجای مرمت، برخی عناصر با ارزش میراثی مسجد تخریب شده است.

اگرچه متولی بقعه و مساجد، اداره کل اوقاف و امور خیریه است و می‌باید برای مرمت مساجد تاریخی با نظارت میراث هزینه کند، ولی مشخص نیست تاکنون اوقاف تا چه میزان این هزینه ها را تقبل کرده است.

یکی از اعضای هیات امنا می‌گوید: امام جماعت پیشین این مسجد یعنی «آیت الله حاج شیخ محمد علی زاهد خمیرانی» در دی ماه سال ۱۳۹۰،  به رحمت خدا رفت و در ورودی مسجد به خاک سپرده شد.  با فوت وی و احساس تعلق بازماندگان، عملا درب مسجد برای چندین سال بسته ماند و کلید نزد وراث خمیرانی باقی مانده بود. با بسته شدن مسجد از یک سو و ساخت و ساز بنای چند طبقه در ضلع جنوبی مسجد، به این بنای میراثی آسیب‌های جدی وارد شد.

۲ سال پیش خیری اعلام کرد که بخشی از هزینه مرمت سقف را می‌پردازد و مقرر شد بخش دیگر را شهرداری رشت تقبل کند. با آغاز پروژه، سفال‌های سقف مسجد برداشته و در ضلع جنوبی مسجد دپو شد. هرچند فرد نام برده از تخصیص هزینه برای مرمت سقف امتناع ورزید ولی شهرداری بناچار تمام هزینه مرمت سقف را پرداخت کرد، ولی سوال اینجاست که چه بر سر سفال‌های بام مسجد آمده و اگر سفال‌های قدیمی مستهلک بوده آیا نباید جایگزین می‌گردید! حالا اگر نمای مسجد را ببینید، شیروانی قرمز رنگی بر سفیدی دیوارهای بلند مسجد حاج سمیع ریشخند می‌زند.

هشتم اردیبهشت ماه برای چندمین بار برای بازدید مسجدی رفتم که معماری بومی و کاشیکاری‌های دوره قاجاری آن در ستون‌های هشت ضلعی و چهارضلعی داخل شبستان به دیگر مساجد گیلان فخر می‌فروشد. افزون بر آن تنها مسجد است که دو محراب دارد.

کارگران هنوز مشغول کارند و تعویض لمبه‌های چوبی سقف هنوز پایان نیافته، ولی از لمبه‌های نراد و قطور قدیمی مسجد دیگر خبری نیست. بجز بخش زنانه که هنوز دست نخورده باقی مانده و با یک نگاه می‌توان تفاوت ها را درک کرد.

یکی از اعضای هیات امنا به تعویض پوشش سفالی سقف اشاره کرده و می‌افزاید: مسجد حاج سمیع در واقع دو پوشش سقف دارد به نحوی که بین سقف اصلی و کاذب یک لایه فضای خالی است و لایه میانی با تنه‌های قطور درختان پوشیده شده بود ولی شدت نفوذ آب از سقف اصلی به داخل بنا به حدی بود که حتما باید سقف تعویض می‌شد.

حلب سقف هم تعویض شده ولی از پوشش نمادین سفال‌ها خبری نیست. بجز کاشیکاری‌های دور ستون‌ها، سرتاسر شبستان مسجد از کف تا حدود یک متر کاشیکاری‍‌های گل و بوته دوره قاجار دارد. هرچند برخی از کاشیکاری‌ها در مرمت‌های غیر اصولی گذشته، سر وته و ناموزون نصب شده، ولی بنظر می‌رسد قرار نیست کاشیکاری‌های این بخش مرمت شود.

اگرچه تمام مردم محله ساغریسازان و حتی رشت این مسجد را بنام خاندان حاج سمیع می‌شناسند ولی سازمان میراث فرهنگی گیلان، این مسجد را به نام «حاج حاکم نصیر رشتی» به شماره ۹۳۸۲ و در تاریخ ۱۴/۵/۱۳۸۲ در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسانده است.

شادوران «منوچهر ستوده»  نیز در جلد اول کتاب «از آستارا تا استرآباد» احداث این بنا را به «حاج سمیع خان رشتی» نسبت می‌دهد، ولی بر اساس مدارک سازمان میراث فرهنگی، این مسجد توسط «حاج حاکم نصیر رشتی» در اواخر دوره قاجار احداث شده و بر اساس مستندات یاد شده پس از فوتِ حاج حاکم، مسئولت اداره مسجد به خاندان سمیعی می‌رسد و بعد از آن مسجد حاج حاکم معروف به مسجد حاج سمیع شده است.

به گفته معاون سازمان اسناد و کتابخانه ملی گیلان، رجال پرورترین و تاثیرگذارترین خاندان در گیلان، از ۳۰۰سال گذشته به این سو، خاندان بزرگ سمیعی هستند که بابا جد این خاندان «حاج میرزا محمد حسین» اصالتا تبریزی بود و در تبریز داد و ستد تجاری داشت. فرزندش «آقا سمیع» که به حاج سمیع ملقب می‌شود،  مدتی در قزوین ماندگار  و با دختر ملک التجار قزوینی وصلت کرده و برای ادامه زندگی به رشت می‌آید.

علی امیری می افزاید: از اواخر زندیه شاهد پدیداری خاندان سمیعی در رشت هستیم. حاج سمیع ۱۲ فرزند داشت. و احتمالا هشت یا ۹ تا پسر بوده که این اولاد ذکور، جد همه سمیعی‌های گیلان هستند .