میراثی به‌جامانده از قاجار/ بلاتکلیفی عمارت و باغ میراثی چوکام

به گزارش گیلانستان، مهری شیرمحمدی؛ دهستانی است از توابع بخش خمام شهرستان رشت که به‌واسطه دارابودن مناطق حفاظت شده و نزدیکی به تالاب انزلی، موقعیت ممتازی دارد. وجود عمارت و باغ میراثی به‌جامانده از ناصر الملک «نائب‌السلطنه احمد شاه قاجار» که در سال ۱۳۸۴ به شماره ۱۳۲۲۷ در فهرست آثار ملی ثبت شده، این امکان را می‌دهد تا طرح‌های بلندمدت گردشگری و اقامتی در چوکام اجرا شود.

دهستان چوکام از سه بخش جیرسرچوکام، میان محله و بازار چوکام تشکیل شده است. در هسته مرکزی چوکام یعنی نزدیک به مدرسه، مسجد و بازار چوکام که در حاشیه رودخانه شکل گرفته، باغ بزرگ و عمارت چوکام قرار دارد. اگرچه حجره های بازار و درختان تنومند آزاد جلوی عمارت، مانع دید جبهه شمالی عمارت می‌شود، اما اگر از میانه بازار عبور کنید، می توانید از پلی که بر روی رودخانه ضلع غربی ایجاد شده، عبور کرده و عمارت زیبای چوکام را ببینید.

رودخانه چوکام در سه جبهه، عمارت را فرا گرفته و پل با نصب دربی آهنی مانع از ورود بی‌اجازه به باغ می‌شود. هرچند رشد بی‌رویه گیاهان خودرو اعم از دم اسب و تمشک‌های وحشی، از زیبایی این باغ مرکبات کاسته است، اما از لابه‌لای علف‌ها، تنه‌های به‌جامانده درختان تنومند آزاد را می‌توان دید که بریده شده‌اند. از این درختان آزاد تنها ۲اصله باقی مانده که در ضلع شمالی بر عمارت سایه افکنده است.

عمارت به‌صورت شمالی جنوبی در ۲ طبقه و ایوانی در طبقه نخست و تلاری(ایوان) در سه جبهه احداث شده است. اما هرچه به عمارت نزدیک می شوید، تصویر زیبای عمارت در نظرتان محو می‌شود آن هم به دلیل شدت تخریب عمارتی که نایب السلطنه احمد شاه قاجار ساخته بود و به فرزندش «حسین علی خان قراگوزلو» به ارث رسید.

شکاف عمیق در جبهه شمالی و فروریخته شدن گربه روها در دو ضلع جنوب غربی و شرقی، به حدی است که انگار عمارت کج شده است. گویا نفرین کشاورزان چوکام دامن این عمارت را گرفته که این عمارت اربابی را نمادی از ظلم خان‌های منطقه می‌دانند و نه میراثی از تاریخ این سرزمین که می‌باید حفظ شود.

زخم‌های عمارت چوکام بیش از حد تصور است و با تخریب بخشی از سقف در هر دو طبقه، به این باور می‌رسید که خانه ظلم بی‌دوام است. اگرچه نمی‌شد به خاطر فروریختن بخشی از طبقات، داخل عمارت شد، ولی نگاهی به اتاق‌های بزرگ عمارت، شومینه‌های گچ بری شده در اتاق‌ها و حتی راه پله، تزئینات دیوارها و تلاری که در دو جبهه شیشه‌بند شده، می‌شد فهمید که عمارت شکوهی در خور توجه داشته است.

یکی از مالکین این عمارت، می‌گوید: «محمد نگهبان وطنی» پدرم، سرایدار و باغبان حسینعلی خان قراگزلو بود. خانواده ما در خانه‌ای در مجاورت همین عمارت زندگی می‌کردند که بعدها خراب شد. خود من در همین باغ بزرگ شدم.

بهروز نگهبان وطنی می‌افزاید: بعد از اصلاحات اراضی که املاک دولتی به نفع زارعین تقسیم می‌شد، بخشی از زمین‌های حسینعلی خان به زارعین داده و ۳۰ هکتار جزو مستثنیات شد. بعد از انقلاب، املاک دوباره به نفع دولت مصادره شد و دولت حکم تخلیه عمارت و پنج هکتار باغی که خانواده ما در آن زندگی می‌کردند، صادر کرد. بنابراین سال ۱۳۸۴ مجبور شدیم باغی را که ۷۰سال در آن زندگی کرده بودیم، از دولت بخریم.

وی با اشاره به مشکلات مالی پیش آمده ناشی از دریافت پول از بازار، برای خرید عمارت اضافه کرد: درحال حاضر مالک این محوطه من و وراث برادر مرحومم است.

نگهبان وطنی،= با بیان اینکه بخشی از باغ و عمارت در فهرست آثار ملی ثبت شده است، اظهار کرد: سازمان میراث فرهنگی با اختصاص بودجه محدودی در سال۸۴، بخشی از سقف و سربندی عمارت را تعمیر کرد ولی با رها شدن ادامه مرمت، آسیب به بنا افزایش یافته است و به دلیل ثبتی بودن بنا هم نمی‌توانیم بدون نظارت میراث فرهنگی عمارت را مرمت کنیم.

وی با نشان دادن نقشه اجرای یک طرح گردشگری که از سوی میراث فرهنگی تهیه شده بود، می‌گوید: وجود رودخانه در دو ضلع عمارت، نزدیکی به بازار چوکام و زمین‌های انتهای باغ، موجب شده یک پروژه گردشگری فرهنگی برای این محوطه طراحی شود، به‌نحوی که عمارت و باغ جلوی آن به‌منظور فضای فرهنگی و گردشگری حفظ و در انتهای باغ یکصد واحد اقامتی برای اسکان گردشگران احداث شود. اما با وجود تسهیلاتی که برای اجرای این پروژه درنظر گرفته شده، هنوز هیچ اقدامی برای اجرای آن و مرمت عمارت صورت نگرفته است و متاسفانه مسئولان محلی نیز نسبت به چنین عمارت زیبایی بی توجه هستند.

یک دانش آموخته معماری درباره ویژگی‌های خاص این عمارت می‌گوید: اگرچه عمارت در روستا ساخته شده، ولی از الگوی معماری خانه‌های روستایی پیروی نمی‌کند.

«فاطمه نیرومند چوکامی» می‌افزاید: این بنا با الگوهای معماری ابنیه روستایی پهنه جلگه‌ای گیلان اشتراکاتی دارد، از آن جهت که می‌باید پاسخگوی اقلیم منطقه باشد. با این وجود، از جهت خاص بودن بنا و تعلق به طبقه اربابان و اشراف، ویژگی‌های منحصر به‌فردی نیز دارد که نماد جلال و شکوه آن است.

وی ادامه می‌دهد: ویژگی مشترک این عمارت وجود ایوان یا تَلار است که در خانه‌های روستایی ایجاد می‌شد. در برخی خانه‌های روستایی، به‌علت شرایط اقلیمی و نیاز به توسعه بنا به مرور زمان، ایوان یا تلار را توسط پنجره‌های شیشه‌ای محصور می‌کردند که به «شیشه بند» مصطلح بود، به نحوی که دید منظر به محوطه باز حیاط خانه کور نشود و در عین حال فضایی بسته با آسایش اقلیمی فراهم شود. در برخی از بناها که ایوان محصور می‌شد، لزوم نیاز به فضای نیمه‌باز، مالک را بر آن می‌داشت که مجدد ایوانی به مجاورت این شیشه بند اضافه کند.

این استاد دانشگاه با اشاره به نوع خاصی از تلار در عمارت چوکام می‌افزاید: به‌نظر می‌رسد الگوی معماری این عمارت، این دو فضای مذکور را از ابتدا توأمان داشته است. تلار عمارت در هر ۲ طبقه در سه جبهه شرقی، غربی و جنوبی بود که از دو جبهه شرقی و غربی و بخشی از جبهه جنوبی تلار شیشه‌بند شده و بخشی از تلار جنوبی کاملا باز بوده است. از دیگر خصوصیات منحصر به‌فرد معماری این عمارت، ستون‌های ایوان و تلار است که دو ستون طراحی شده است. تفاوت دیگر معماری این عمارت با گونه های روستایی منطقه، راه‌پله است که به‌جای آنکه راه پله از ایوان به طبقه دوم متصل شود، در داخل عمارت جانمایی شده است.

پایان پیام/شبستان