«تالاب انزلی» ترسیمی از ویرانگری‌ها تا استمرار تلاش برای نجات

به گزارش گیلانستان، کلمه تالاب عموماً برای اراضی مردابی، اراضی باتلاقی و برکه‌های مصنوعی و طبیعی به‌کاربرده می‌شود. این اراضی یا به‌طور قطعی و یا همیشگی، دارای آب ساکن و یا جاری، شیرین، شور یا لب‌شور هستند. همچنین به مناطق ساحلی دریاها که ارتفاع آب آن‌ها در هنگام جذر، از ۶ متر بیشتر نباشد، نیز تالاب گفته می­شود.

تالاب انزلی در ۲۸ و ۳۷ عرض شمالی و ۲۵ و ۳۹ طول شرقی در استان گیلان قرارگرفته است و نوعاً ساحلی است. ارتباط آن با دریای خزر از طریق کانال کشتیرانی کوتاهی به طول یک هزار و ۸۰۰ متر و سر دهانه آن با دو موج‌شکن برقرار می‌شود.

تالاب بندرانزلی از شمال به شهرستان بندرانزلی، از جنوب به شهرستان صومعه‌سرا، از شرق به شهرستان رشت و از غرب به کپور چال و آبکنار انزلی محدود است. حوزه آبریز تالاب دارای مساحتی حدود ۳۷۴ هزار هکتار است.

حوزه آبخیز مرکزی تالاب بندرانزلی به مساحت تقریبی ۳۵۲ هزار هکتار، شامل ۹ حوضه آبخیز و ۱۴ رودخانه اصلی که به همراه انشعابات خود از طریق تالاب انزلی به دریای خزر می‌ریزند. این رودخانه‌ها و انشعابات آن‌ها در طی طریق خود از ارتفاعات تا دریا، رسوبات ناشی از فرسایش کوه‌ها را با خود حمل نموده و در نواحی مختلف ازجمله تالاب رسوب‌گذاری می‌کنند و مخاطرات عدیده‌ای ازجمله کاهش عمق آبی تالاب را سبب می‌شوند.

حوزه آبخیز مرکزی تالاب بندرانزلی شامل پیربازار ( گوهر رود و سیاهرود)، پسیخان رود که از سه‌شاخه اصلی بنام امامزاده ابراهیم، سیاهمزگی و شولم تشکیل شده، بازار جمعه شامل رودخانه قلعه رودخان و گشت رودخان، ماسوله رودخان شامل رودخانه ماسوله، پلنگ رودخان، حوضه تنیان شامل رودخانه تنیان، حوضه کتمجآن‌که شامل رودخانه مرغک (شاندرمن) و خالکایی ( ماسال)؛ حوضه بهمبر شامل رودخانه بهمبر و حوضه چافرود که شامل رودخانه چافرود است.

کنوانسیون رامسر و تالاب انزلی

کنوانسیون تالاب­ها (رامسر) پیمانی است برای تالاب­هایی که از اهمیت بین‌المللی برخوردارند. این پیمان بین­المللی تنها کنوانسیونی است که اسم ایرانی دارد، چراکه در سال ۱۳۴۹ در شهر رامسر منعقد شد. این کنوانسیون به لزوم حفاظت از تالاب­ها به‌عنوان سرزمین­های ارزشمند و حساس کره زمین که زیستگاه هزاران گونه گیاهی و جانوری هستند تأکید دارد و زمینه همکاری‌های بین‌المللی کشورهای مختلف جهان و اقدامات ملی برای حفاظت و بهره‌برداری خردمندانه از تالاب­ها و منابع آن را فراهم می­آورد.

کنوانسیون رامسر هم‌اکنون حدود ۱۶۰ عضو دارد و این اعضا در حدود ۲۰۰ تالاب خود را در این کنوانسیون به ثبت رسانیده­اند که یکی از این تالاب­های به ثبت رسیده، تالاب انزلی است. ازآنجایی‌که تالاب انزلی از آسیب­پذیرترین اکوسیستم­های طبیعی است، همکاری میان کشورهای مختلف جهان یک نیاز اساسی برای حفاظت از آن است.

همچنین تالاب انزلی دارای گونه‌های جانوری مهاجر است که ایجاد همکاری‌های بین‌المللی در حفاظت ازاین‌گونه‌ها ضروری است.

فریور نقوی، معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلانمی‌گوید که تالاب انزلی با تالاب کوشیرو در پارک ملی کوشیرو شیده موگن ژاپن پیوند خواهرخواندگی دارد.

همچنین این تالاب توسط سازمان بین‌المللی حراست پرندگان به‌عنوان زیستگاه مهم برای پرندگان معرفی شده است. خشک‌سالی و خسارات پیش روی این تالاب سبب شده تا نامش در سال ۱۹۹۳ به دلیل مخاطرات فراوان در فهرست مونترآل قرار گیرد، به این معنی که نیازمند مراقبت بیشتری برای جلوگیری از خشک شدن است.

ارزش و اهمیت تالاب

 از ویژگی‌های منحصربه‌فرد تالاب انزلی قرار گرفتن آن بین آب‌های شور و شیرین است که به چنین نواحی اصطلاحاً (اکوتون) گفته می‌شود؛ محیط‌هایی که از تطبیق دو اکوسیستم به وجود می‌آیند. طبیعی است شرایط زیستگاهی اکوتون ها نسبت به اکوسیستم‌های دیگر متنوع بوده و بنابراین موجودات بیشتری را نیز در خود جای می‌دهند.

حمل مواد آلی و املاح توسط رودخانه‌های منتهی به تالاب و همچنین تراکم پوشش گیاهی انبوه، تولید و مصرف و ذخیره‌سازی را در سطح بالایی امکان‌پذیر ساخته و نیاز گونه‌های مختلف و جمعیت‌های بزرگ را ازنظر تأمین غذا و انرژی موردنیازشان مرتفع کرده است.

 در این تالاب ذخایر غذایی و محیط مناسب آبی تولید ماهیان بومی را افزایش داده و از طرف دیگر مهاجرت پرندگان و ماهیان را موجب شده است.

به دلیل شرایط ویژه اعم از وجود گیاهان آبزی و پهنه­های آبی آرام، تالاب زیستگاه دائمی بسیاری از جانوران اعم از مهره‌دار و بی‌مهره عالی و پست شده است.

چشم‌اندازهای زیبای تالاب انزلی جاذبه توریستی را تقویت کرده و آن را به‌عنوان یکی از باارزش‌ترین تفرجگاه‌های ایران تبدیل کرده است.

استفاده‌های مربوط به صنایع‌دستی و سلولزی گیاهی تالاب و حاشیه آن به‌ویژه گونه‌هایی که مورد مصرف آن‌ها در صنایع چوب و حصیر (صنایع‌دستی) و صنایع سلولزی و تولید خمیرکاغذ مناسب هستند.

به گفته نقوی، معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان، ارزش علوفه‌ای گیاهان تالاب و حاشیه آن‌که به لحاظ نیاز روزافزون به افزایش مواد پروتئینی در تمامی نقاط جهان به‌ویژه ایران به دلیل سیر صعودی جمعیت و نیازهای فراوان آن دائماً در حال فزونی است هرروز آشکارتر می­شود. تالاب انزلی و حاشیه آن نیز ازجمله محل رویش گیاهان طبیعی است که سالیانه صدها تن علوفه بدون دخالت مستقیم انسان در آن تولید می‌شود.

کمپوت مواد زائد تالاب، تدوین روش‌های اصولی به‌کارگیری گیاهان غیرفعال که ارزش صنعتی، ساختمانی، تغذیه دام و دارویی خود را ازدست‌داده و یا به‌کلی نداشته باشند و با تمام شدن سیکل رویشی‌شان در کف تالاب (داخل آب) و حواشی آن افتاده و تجزیه و تخمیرشان باعث آلودگی آب­ها می‌شوند.

 وجود منابع گیاهی با تنوع و خصوصیات خاص خود که خاصیت دارویی داشته و به‌منظور ساخت داروهای سنتی استفاده می‌شوند.

و اما مشکلات تالاب انزلی

الف- رسوب‌گذاری

پدیده رسوب و حمل مواد رسوبی در تالاب در دهه­های اخیر و با بهره­گیری از شبکه آب‌رسانی فومنات که منجر به حمل رسوبات منطقه سفیدرود به تالاب شد، شدت یافت.

معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان می‌گوید: طبق بررسی‌های انجام‌شده برآورد بار رطوبتی وارده به تالاب از ۱۴ شاخه رودخانه عمده به تالاب حدود ۳۸۶ هزار و ۶۰۲ تن بوده که کاهش عمق تالاب از چهار تا ۶ متر در چند دهه گذشته به کمتر از یک متر را سبب شده است و عمق رسوبات در بسیاری از نقاط پنج تا هفت متر رسیده است. بررسی وضعیت رسوبات مؤید آن است که منشأ بیشتر رسوبات وارده به تالاب از مناطق دشتی است.

انباشته شدن رسوبات در تالاب انزلی (آبکنار)

ب- آلودگی

در حال حاضر منابع آلوده‌کننده متعددی درزمینه های صنعتی، کشاورزی و فاضلاب‌های شهری وجود دارند که تالاب انزلی را تحت تأثیر خود قرار می‌دهند. افزایش روند شهرنشینی و فعالیت‌های کشاورزی این امر را تسریع کرده است. ریزش برگ‌های جنگلی حوضه آبریز تالاب در فصل خزان به همراه نزول باران سبب تولید حجم زیادی کربن ارگانیک می­شود که از طریق رودخانه‌ها وارد تالاب می‌شود. مصرف آفت‌کش‌ها در مزارع برنج و ورود مقدار زیادی کودهای حیوانی به تالاب از دیگر عوامل آلوده‌کننده است.

مرگ موجودات آبزی در تالاب انزلی (آبکنار)

ج. ورود گونه‌های بیگانه

تعداد زیادی از گونه­های جانوری و گیاهی به‌صورت تصادفی و عمدی با اهداف خاص طی زمان­های مختلف وارد تالاب شده‌اند که تأثیرات زیادی در این زیست‌بوم گذارده‌­اند.

هفت گونه ماهی شامل کپور علفخوار، کپور سرگنده، کپور نقره­ای، گامبوزیا، کاراس، تیزکولی و کفال نیز در تالاب وجود دارد که گونه­های بیگانه محسوب می‌شوند. کپور ماهیان چینی و ماهی گامبوزیا هدفمند معرفی شده، ولی کاراس و تیزکولی به‌طور تصادفی وارد شدند. ماهی گامبوزیا مدت‌ها پیش برای مبارزه بیولوژیک با مالاریا در تالاب و رودخانه‌های خروجی آن ریخته شد.

ماهی کاراس و ماهی تیزکولی به‌صورت تصادفی همراه با محموله­های کپور ماهیان چینی از شوروی یا رومانی وارد اکوسیستم تالاب شد. این ماهی اثرات نامطلوبی روی جمعیت ماهیان بومی در ترکمنستان شوروی به‌جا گذاشته است.

آن‌طور که معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان گفته، در سال ۱۳۶۵ وزارت کشاورزی وقت آزولا (Azdlaficiculades) را از فیلیپین به ایران معرفی و در شمال ایران کشت داد تا به‌عنوان مواد افزودنی در خوراک دام و سپس در مزارع شمالی استفاده شود. در تابستان ۱۹۹۰ این گیاه در تالاب انزلی مشاهده شد و در ماه‌های مهر، آبان سال ۱۳۷۰ در همه جای تالاب به‌جز در قسمت غربی گسترش یافت.

آزولا گیاه خانمان سوز تالاب انزلی

میگوی ژاپنی از دیگرگونه‌هایی است که در سالیان اخیر به‌وسیله کارگاه‌های تکثیر به همراه گونه­های پرورشی وارد و در سال ۱۳۷۸ در تالاب انزلی رؤیت شد و پس از چند سال در بسیاری از مناطق گسترش پیدا کرد.

گیاه سنبل آبی نیز از دیگرگونه‌های مزاحم است که مربوط به حوضه آمازون است. این گیاه در سال‌های گذشته وارد تالاب بین المللی انزلی شد که گسترش سریع آن و پوشش کامل سطح آب موجب بروز مشکلات عدیده زیست‌محیطی به‌ویژه کاهش تنوع زیستی و مرگ تدریجی تالاب را موجب خواهد شد.

سنبل آبی هیولای وحشتناک از بین برنده تالاب انزلی

د- فعالیت‌های مستقیم انسانی

علاوه بر عامل بودن و اثرگذاری در هریک از بخش‌های فوق می­توان به صید و شکار بی‌رویه موجودات زنده به‌ویژه ماهیان و پرندگان و نیز تجاوز به حریم تالاب از طریق ایجاد کشتزار در محدوده آن اشاره کرد.

نقوی، معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان از مهم­ترین مشکلات مستقیم انسانی روستای آبکنار بر روی تالاب انزلی را مواد زیر می‌شمارد:

عبور قایق‌های موتوری در محدوده تالاب و ایجاد آلودگی صوتی و مزاحمت برای پرندگان و آبزیان؛

ماهیگیری خارج از ظرفیت شکار غیرمجاز پرندگان و چیدن برخی گیاهان- مانند لاله که ازنظر زیست­محیطی ارزش فراوانی دارند؛

تصرف اراضی پیرامون تالاب و فقدان سازوکارهای منسجم و یکپارچه قانونی برای برخورد با این پدیده؛ ( تالاب خواران در کمین نشسته‌اند تا به‌محض خشکیدن زمین تالابی و افزایش رسوبات به انزلی چنگ بیندازند. استراتژی تالاب خواران این است که ابتدا درختی در زمین خشکیده می­کارند، رفته‌رفته باغی در زمین بنا می­کنند و بعد در آن ویلا می­سازند و این شیوه موجب شده تا بخشی از زمین‌های حاشیه و زمین­های خشکیده این تالاب به دست تالاب خواران تصرف شود.)

فقدان سیستم مناسب فاضلاب و دفع پساب‌های روستا در محدوده تالاب؛

 بهره‌برداری شخصی و ساخت مکان‌های غیرمجاز؛

وضعیت نامنظم پاک‌سازی و لایروبی محدوده تالاب و مردابی شدن در بعضی از مناطق آبکنار؛

 فقدان مکانیسم‌های مناسب برای مشارکت مردم محلی در مدیریت و نگهداری تالاب؛

ورود زباله‌های خانگی و صنعتی به تالاب از طریق روستاییان و گردشگران ( زباله‌های هفت شهر بزرگ را به جنوب رشت می­برند؛ جایی در جنگل سراوان سال‌هاست که زباله‌ها آنجا دپو می‌شوند و شیرابه آن‌ها راهی به آب‌باز می­کند. این حجم از زباله هر ثانیه یک هزار و ۲۰۰ لیتر شیرابه تولید می­کند. این شیرابه در کنار فاضلاب شهر رشت و شهرک صنعتی رشت به رودخانه گوهر رود «زرجوب» رشت واردمی­شود. این دو رود از آلوده‌ترین رودخانه‌های دنیا هستند که در محدوده پیربازار به هم وصل می‌شوند و راهی تالاب انزلی می‌شوند؛ با خودشان شیرابه و زباله و رسوبات می‌آورند.)

انباشت زباله در تالاب انزلی

درواقع می­توان اذعان کرد که منبع اصلی تخریب و زوال در محدوده تالاب انزلی (روستای آبکنار) فعالیت­های انسانی غیر خردمندانه و تا حدودی غفلت انسانی از تالاب بوده است.

اکنون با تمام تهدیدات طبیعی و انسانی که تالاب بندرانزلی را با چالش‌های اساسی روبرو کرده، مسؤولان استان به‌ویژه در بخش آبخیزداری اقداماتی را انجام داده و در حال انجام دادن است.

اقدامات مطالعاتی

نقوی، معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان می‌گوید این اداره کل در بخش آبخیزداری در حوزه تالاب در بازه زمانی سال ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ در دو فاز مطالعاتی و اجرایی اقداماتی نظیر انجام مطالعات تفصیلی اجرایی در حوزه آلنزه در مساحت ۵۳۵۰ هکتار در سال ۱۳۹۷، انجام مطالعات تفصیلی اجرایی خشکه دریا در سطح چهار هزار و ۲۰۰ هکتار در سال ۱۳۹۶ – ۱۳۹۷، انجام مطالعات جانمایی و طراحی پروژه در حوزه ماسال و شاندر من در سطح ۶۰۰۰۰ هکتار در سال ۱۳۹۸، انجام مطالعات تفصیلی اجرایی در حوزه تنیان در سطح چهار هزار و ۷۰ هکتار در سال ۱۳۹۷-۱۳۹۶، انجام مطالعات ارزیابی اقدامات آبخیزداری در کنترل فرسایش، سیل و رسوب در سطح چهار هزار و ۱۶۰ هکتار در سال ۱۳۹۸ و انجام مطالعات جانمایی در حوزه سیاهمزگی و ویسرود در سطح ۱۲ هزار هکتار در سال ۱۳۹۹ را انجام داده است.

نقوی همچنین بیان کرده که اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گیلان قبل از سال ۱۳۹۶ سطحی معادل ۳۲ هزار و ۱۶۰ هکتار را در حوزه‌های چفرود، سیاهمزگی، ماسوله و خونی در شهرستان ماسال را تحت مطالعات اجرایی قرارداده است.

اقدامات اجرایی

آن‌گونه که معاون آبخیزداری منابع طبیعی گیلان گزارش داده، در بخش آبخیزداری در حوزه تالاب در بازه زمانی سال ۱۳۹۰ لغایت ۱۳۹۹ عملیات گابیون بندی ۱۷,۷۲۳ مترمکعب ، عملیات سنگی ملاتی ۲,۹۱۴ مترمکعب ، عملیات خشکه‌چین ۲,۶۰۹ مترمکعب ، بند چوبی چپری ۶,۷۳۶ مترمربع، احداث بند سرشاخه گیر ۱ فقره، احداث کنتور فارو ۷,۶۵۰ متر-طول، بانکت بندی ۳,۰۸۶ متر طول، عملیات بیولوژیکی ۸۳۴ هکتار و عملیات حفاظت قرق ۲,۰۰۲ هکتار انجام‌شده است.

برنامه‌ریزی یکپارچه برای کل حوضه

معاون آبخیزداری منابع طبیعی گیلان می‌گوید: با عنایت به گستردگی حوزه و تنوع نیازمندی‌ها از یک‌سو و اهمیت و اولویت موضوع از سوی دیگر ضرورت دارد تا با پیش‌بینی و تخصیص اعتباری متناسب نسبت به تعیین مشاور صاحب صلاحیت برای مطالعه جامع حوزه‌های منتهی به تالاب بر اساس شرح خدمات حداکثری و ضمن تولید تمامی اطلاعات‌پایه موردنیاز و نقشه‌های روزآمد موضوعی، ریشه‌یابی تمامی علل و شرایط غیرطبیعی حاکم بر آن و پیشنهاد پروژه ، فعالیت‌ها و الزامات ضروری برای برون‌رفت از این شرایط، اقدام کرد که برآورد این معاونت از اعتبار موردنیاز برای مطالعه مذکور ۱۲۵۰۰ میلیون ریال برای است.

به گفته نقوی، طبیعتاً اعتبار اجرایی موردنیاز بر اساس گزارش مشاور قابل‌ارائه خواهد بود لیکن با توجه به ظرفیت‌های مطالعاتی موجود و به‌تناسب نیازهای شناسایی‌شده مبلغ ۲۹۳۰۰۰ میلیون ریال پروژه برای اجرا در حوزه شهرستان‌های ذی‌ربط موجود است که در صورت تأمین اعتبار قابل‌اجرا خواهند بود.

انتهای پیام/فارس