بقعه تاریخی چهارپادشاهان، میراثی به‌جامانده از حکمرانی مذهب آل کیا

به گزارش گیلانستان میدان محله لاهیجان، محله‌ای که به سال ۱۰۰۰هجری، راه کاروان روی معروف به شاه عباسی از آن عبور می‌کرد. امروز اما، از آن راه سنگفرش که غرب به شرق گیلان و تا آن سوی مازنداران را به‌هم می‌رساند، خبری نیست.

با این حال در ضلع جنوب شرقی میدان، یادگارانی است به‌جامانده در پیش از تسلط شاهان صفویه؛ بقعه چهار پادشاهان.

بنایی مذهبی که از گذشته‌های دور تاکنون مورد زیارت و حرمت اهالی بود و به دلیل هنرهای زیبای معماری و نقاشی‌های دیواری به‌جامانده از عهد قاجار، آنقدر با ارزش بود که به‌سال ۱۳۱۷ خورشیدی در فهرست آثار ملی به شماره ۳۲۲ ثبت شد.

این مکان یادآور زمانی است که شهر لاهیجان مرکز حکومت امرای «آل کیا» بود -که به سال ۷۶۹ تا ۱۰۰۰قمری- بر حوزه شرق سفید رود تا چالوس حکومت می‌کردند. آنگونه که «لوئی رابینو»، کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم گزارش داده است؛ «سرزمین بیه پیش، پس از روی کار آمدن آل کیا در این سرزمین به اوج قدرت خود رسید و لاهیجان به عنوان مرکز حکومتی دودمان آل کیا به مرکز سیاسی و اقتصادی گیلان تبدیل شد. از نظر مذهبی نیز با توجه به زمینه‌های مذهب زیدیه پیش آل کیا، بعد از قدرت یابی این دودمان بر نفوذ زیدیه افزوده شد.»

میدان محله لاهیجان، امروز اصلی‌ترین مرکز فعالیت‌های اقتصادی، سیاسی و اداری این شهر است و بسیاری از عناصر شهری دور همین میدان که اکنون سردار جنگل خوانده می‌شود، جمع شده است. افزون بر آن تمامی خیابان‌های اصلی شهر در گذشته به میدان محله ختم می‌شد، به‌همین دلیل بیشترین بافت سنتی و بناهای تاریخی به‌جامانده از لاهیجان قدیم هم در همین محدوده است، از مسجد جامع گرفته تا حمام تاریخی گلشن.

در جوار مجموعه چهارپادشاهان مسجدی وجود دارد که نوع معماری‌اش با بنای بقعه‌ها متفاوت است، اگرچه بقعه به لحاظ سازه‌ای در شرایط بدی نیست، اما مهمترین زیبایی این بقعه یعنی نقاشی‌های دیواری آن در گذر زمان دچار تغییرات شگرف شده است.

این بقعه همانند دیگر بِقاع مذهبی شرق گیلان دارای سنت نگارگری مذهبی بر جداره دیوارهای داخلی و خارجی بنا بود که متاسفانه اکنون تنها بخشی از نقاشی دیواره‌های ایوان باقی مانده است. ستون‌های بلند ایوان اگرچه اکنون با پوششی گچ اندود استوار ایستاده است و کاشی‌های دور ستون‌ها (از کف تا ارتفاع حدود یک متر) زیبایی خاصی دارد، اما به گفته یکی از هیات امنا، بعد از کاشیکاری، ستون‌ها نقاشی‌های دیواری داشت و دورتا دور ستون‌ها نقش سرو در میان گل و بوته‌ها نقش بسته بود. نمونه‌ای از آن در ضلع راست درب ورودی یکی از قبور پیداست که چند سال پیش اداره میراث فرهنگی و گردشگری از زیر لایه گچ بیرون کشید تا مرمت نماید که مرمت نشد.

در دو سوی درب مدفن «سید خور کیا»، مدفن اصلی، تصاویری از به میدان رفتن امام حسین در میان لشگریان به چشم می‌خورد، تصاویری که به گفته «دکتر مینو خاکپور»، سنت نگارگری مذهبی موجب می‌شد تا نقاش تصاویر چهره امام حسین و یارانش و حتی اسبش را نزدیک‌تر و بزرگ‌تر از واقع بکشد و برعکس تصاویر لشگریان یزید، کوچکتر، دورتر و با نمادهای شرارت به‌تصویر کشیده می‌شود.

عضو هیات علمی دانشگاه علم و فرهنگ رشت، پیرامون این سبک هنری توضیح می‌دهد: به دلیل ممانعت‌های مذهبی، صورت‌گری در معماری ما رواج نداشت و از دوره صفویه به این سو، شاهد چهره‌نگاری هستیم و ابتدا در کاخ‌ها کاربرد داشت. از صفویه، نوعی نقاشی و چهره‌نگاری در بقاع مذهبی رواج یافت که بن‌مایه‌های مذهبی داشت. جوهره این نقاشی‌ها، عمدتا حوادث کربلاست و به همین دلیل در بقاع شیعی‌نشین شرق گیلان، نمود بیشتری دارد.

به گفته متولی بقعه، فضای داخل مدفن نیز نگارگری‌های مذهبی داشت که بعدها روی آن را کچ کشیدند. اگرچه اکنون در مجموعه تاریخی چهارپادشاهان، چهار تن از فرمانروایان کیایی آرمیده‌اند، اما به گفته یک کارشناس میراث فرهنگی، این محل در ابتدا مرقد «سید خُرم کیا» یا «سید خور کیا» بود که پنج ماه پس از قتلش در رشت به لاهیجان بازگردانده و دفن شد.

سید مهدی میرصالحی در این‌باره می‌افزاید: سید خورکیا مقتول به سال ۶۴۷(قمری) بود و چون سایر سادات زیدی کیایی را در جوار سید خرم کیا به خاک سپردند این محل به‌نام چهارپادشاه شهرت پیدا کرد. در این محل اجساد بسیاری دفن شده اما به‌طور کلی بقعه چهار پادشاه، مزار چهارتن از بزرگان کیایی است.

وی صاحبان مزار را نام برده و ادامه می‌دهد: سید خورکیا متوفی در سال ۶۴۷(قمری) سید علی حسینی متوفی در سال ۷۹۱(قمری) ظاهرا، سید رضا حسینی متوفی در سال ۸۲۹(قمری) و سید رضی کیا به ترتیب در این مکان آرمیده‌اند. البته اجساد افراد دیگر از این خاندان نظیر: سید علی کیا، سید ابراهیم کیا و سید عبدالله کیا پسران سید علی کیا بن سید ناصر کیا را در اینجا به خاک سپرده‌اند و به دلیل اهمیت مقام و موقعیت، چهار شخصیت اصلی این مکان به چهارپادشاه معروف شده است.

میرصالحی می‌افزاید: امرای کیایی زیدی مذهب، همواره با خاندان اسحاقوند فومنی سنی مذهب در نبرد مذهبی بودند و نام بُردگان در سال ۷۹۱ قمری در جنگ رشت کشته شدند. شرح مفصل ماجراهای نبردهای آن روزگار- که منجر به کشته شدن افراد مذکور شد- در کتاب «تاریخ گیلان و دیلمستان» نوشته «سید ظهیر الدین مرعشی» آمده است.

آنچه «دکتر عباس پناهی» طی مقاله‌ای با عنوان:« چگونگی تغییر مذهب مردم گیلان از تشیع زیدی به تشیع دوازده امامی» نوشته است، رقابت‌ها و جنگ‌های مذهبی بین امرای کیایی و خانوان اسحاقوند حاکم در بیه پس گیلان، دویست سال طول کشید و بعد از رسمی شدن دین به تشیع دوازده امامی در زمان شاه عباس صفوی، امرای کیایی از مذهب زیدی دست برداشته و به تشیع علوی گرویدند و از این رو که خود را به سادات منتسب می‌دانستند، آرامگاه‌های خانوادگیی‌شان در میان مردم حرمت یافت.

این کارشناس میراث فرهنگی، دیگر ارزش‌های هنری مجموعه تاریخی چهارپادشاهان را نیز نام برده و می‌گوید: ارزش هنری این بنا عمدتا در مورد درها و ضریح‌های کنده‌کاری شده آن نهفته است. درب نخست طاق سید خورکیا که از نظر هنری دارای ارزش فراوانی است هم اکنون در تهران و در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود و یکی از کارهای هنری این خطه از سرزمین است.

میرصالحی همچنین می‌افزاید: کاشی‌های بنا از نوع هفت رنگی است و تصاویر پرندگان، ماهی گل‌ها عمارت کلاه فرنگی اکثرا در آنها نقش بسته است که بسیار زیبا و جالب می‌باشد، این کاشی‌ ها در ازاره بنا پایین دیوار به‌کار رفته‌اند. از دیگر موارد هنری می‌توان به کتیبه‌های گچ‌بری شده از اشعار محتشم کاشانی نام برد همچنین نقاشی دیواری که مختص بناهای بیه پیش گیلان است.

تصور اینکه تمام ازاره خارجی این مجموعه تاریخی نقاشی‌هایی از صحنه عاشورا داشته، غریب می‌نماید. در گذشته‌های دور یک یا چند نفر در پرداخت هزینه پیشقدم می‌شدند تا نقاشی‌های دیواری بقعه احیا شود، اما سال‌هاست وعده احیای نگارگری‌های بقعه‌های تاریخی شرق گیلان با وجود تولیت اداره اوقاف و امور خیریه در حد سخن باقی مانده است.

پایان پیام/شبستان