بقعه شیخ زاهد گیلانی در سیاه‌ورود/ طریقتی که بنیانگذار یک سلسله در ایران شد

به گزارش گیلانستان، مهری شیرمحمدی؛ «سیاورود» روستایی در دل جنگل های دهستان آلیان واقع در شهرستان فومن، است که گفته شده زادگاه و مدفن «شیخ زاهد گیلانی»، یکی از مشایخ طریقت تصوف در آن قرار دارد. در گیلان دو بقعه منسوب به «شیخ زاهد گیلانی» است. یکی در روستای «سیاورود»(سیاهرود یا سیاه ورود) در شهرستان فومن و دیگری در روستای «شیخانبر» در شهرستان لاهیجان.

شیخ زاهد مرشد شیخ صفی الدین اردبیلی، نیای دودمان صفویه است که ۲۳۵سال (۸۸۰تا۱۱۱۴ خورشیدی) در ایران حکومت کردند. شیخ زاهد، شیخ صفی الدین اردبیلی نیای دودمان صفوی را به مدت ۲۵ سال در نزد خود تربیت کرد و دختر خود «بی بی فاطمه» را به شیخ صفی الدین داد و او را به خلافت و جانشینی خود در طریقت برگزید. بنا بر روایت ها، شیخ صفی الدین در همان دوران زندگی شیخ زاهد، به اردبیل باز می گردد و طریقتی به نام «صفویه» در اردبیل بنیان می گذارد.

شیخ صفی بعد از مرگ شیخ زاهد مامور دفن او می شود و بنا به روایت ها و بر اساس خوابی که می بیند، جسد شیخ زاهد را از سیاهورود به مکان دیگری (احتمالا روستای هلیله کران در لنکران کشور آذربایجان) منتقل می کند. در دوره صفوی اگرچه یک حکومت ایدئولوژیک حاکم شده، ولی برای نخسیتن بار کشور ایران جغرافیای سیاسی مشخصی پیدا کرد. هرچند بعدها بخش های زیادی از ایران بزرگ و از جمله بخش هایی از سرزمین تالش بزرگ در آن سوی شهرستان آستارا- که لنکران هم جزو آن است- از دست رفت. بین پژوهشگران در محل دفن شیخ زاهد اختلاف است. برخی معتقدند محل دفن واقعی شیخ زاهد روستای«هلیله کران» در لنکران است که بعد از دفن شیخ زاهد به «شیخ کران» تغییرنام داده است. (نک خاستگاه نیاکان شیخ زاهد و محل کنونی آرامگاه او. دکتر عباسقلی فرد)

بقعه شیخ زاهد در روستای «شیخانبر» بواسطه نزدیکی به جاده ترانزیتی رشت به لاهیجان و مازندران، نوع معماری و میراثی بودن بنا، بیشتر مورد توجه است. اما بقعه منسوب به شیخ زاهد در روستای سیاورود، حتی به لحاظ دسترسی هم موقعیت مناسبی ندارد و بسیاری نمی دانند زیارتگاه سیاورود، مدفن مرشد فکری شیخ صفی الدین اردبیلی است.

نام این روستا حتی در منابع به اشکال مختلفی ضبط شده است؛ «سیاه ورود» در تابلوی نام روستا، «سیاورود» در ورودی بقعه و «سیاه وه رود» مندرج در کتاب از آستارا تا استرآباد (انتشار ۱۳۴۹ش) و«سیاورود» مندرج در کتاب صفوه الصفا(انتشار ۷۵۹ق) دهستان آلیان، در بخش فومنات، ۱۰۰سال پیش یکی از مراکز اصلی مبارزات نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک جنگلی بود و «حسن خان آلیانی» به عنوان یکی از سران اصلی این جنبش، تمام نیروی مادی و انسانی منطقه را برای پیشبرد اهداف نهضت به خدمت گرفت. فومنات بعدها به نام بخش «سردارجنگل» خوانده شد.

روستای«سیاه ورود» مرکز دهستان آلیان است. بسیاری از روستای این دهستان بخاطر جغرافیای طبیعی و عدم دسترسی به شهرهای بزرگتر، دست نخورده تر باقی مانده است. یکصدسال پیش جنگلیان برای اتصال گوراب زرمیخ (یکی از پایگاه های مبارزاتی در صومعه سرا) به آلیان، جاده ای را با امکانات آن روز احداث کردند. جالب است بدانید این جاده هنوز مورد استفاده اهالی قرار می گیرد و به نوعی راهی میانبر برای منطقه آلیان به گوراب زرمیخ است.

شاید همین راه امروز به نام خیابان سردار جنگل، ما را از تنیان به سمت کانال آبی می رساند که از حاشیه آن می توان به روستاهای آلیان رفت. شالیزارهای وسیع این دهستان در بخش جلگه ای و خانه های روستایی در کوهپایه، منظره دلفریبی ایجاد کرده است. در کنار خیابانی -که به روستای کوهستانی «پلنگ دره» می رود- گورستان و آرامگاه منسوب به «شیخ زاهد گیلانی» قرار دارد. در حیاط گورستان دو اصله درخت تنومند آزاد قرار دارد. تنه درخت قطورتر، پر از میخ هایی است که به دور آن پارچه های سبز بسته اند.

بانویی در حیاط گورستان با شستن قبور، یاد اموات را زنده نگه می داشت. وی می گوید: نام آن درخت، «درخت زیارت» است و کسانی که حاجت دارند، به دور آن پارچه سبز می بندند. وی اطلاعی از شخصیت خفته در آرامگاه ندارد فقط همین اندازه می داند که پارسایی بنام شیخ زاهد در آن دفن شده است.

متاسفانه بنای زیارتگاه، همچون بسیاری از زیارتگاه هایی که معماری بومی داشتند، تخریب و نوسازی شده است. دهه ۴۰ «دکتر منوچهرستوده» از این آرامگاه دیدن کرده بود و درباره آن می نویسد: «قاضی نورالله می نویسد که شیخ زاهد گیلانی مرشد شیخ صفی الدین اسحق اردبیلی، جد سلاطین صفویه در سال هفتصد قمری در گیلان در گذشته و در سیاوه رود به خاک سپرده شده است. بقعه شیخ زاهد فعلا بنایی بسیار ساده زگالی است که برزمینی صاف بنا شده است. صندوقی مشبک در وسط بناست. طرف مغرب آن، ایوانی گلی دارد که در ورودی بقعه در این ایوان است. سقفِ سراسرِ ایوان واشان کشی و بام لتِ پوشی است.»

بنای فعلی بقعه، خالی از عناصر معماری بومی گیلان است. بر روی درب آهنی ورودی بنا، پرده ای سبز رنگ با این مضمون نوشته شده است:«آستان مقدس شیخ زاهد گیلانی» از ضریح چوبی قدیمی بقعه هم خبری نیست و صندوق مشبک فلزی بر روی سنگ مزار قرار گرفته است. شجره نامه ای در فضای آرامگاه ندیدم. اما در کتاب صفوه الصفا فی مناقب اولیا که ۲۵سال پس از فوت شیخ صفی الدین اردبیلی نوشته شده (۷۵۹ق) نسب نامه شیخ زاهد به کردهای ارسنجان می رسد:«شیخ تاج الدین ابراهیم بن روشن امیر بابل بن شیخ بنداری الکردی السنجانی» (نک؛ خاستگاه نیاکان شیخ زاهد و محل کنونی آرامگاه او، عباسقلی غفاری فرد).

شیخ زاهد با وجود داشتن ۲فرزند پسر، شیخ صفی الدین اردبیلی را در طریقت جانشین خود می کند.به گفته سید مجتبی میرمیران، از اساتید پژوهشکده گیلان شناسی، «تاج الدین ابراهیم» ملقب به شیخ زاهد، از مشایخ معروف نیمه اول قرن هفتم هجری قمری بوده است. وی اهل تسنن و طریقت زاهدیه داشت. شیخ زاهد از جمله شیوخ با نفوذ و مورد احترام حاکمان مغول بود و حوزه نفوذش تا آناتولی پیش رفت.

میرمیران همچنین درباره دلایل نزدیک شدن نیای صفویه به شیخ زاهد می نویسد: « شیخ صفی الدین پس از جانشینی، طریقت صفوی را جایگزین طریقت زاهدی کرد و بنظر می رسد مهمترین انگیزه شیخ صفی سیاسی بوده و با متمایل کردن تصوف سنی به تصوف شیعی و ایجاد انقلاب فکری، زمینه را برای دگرگونی سیاسی فراهم کرد.»

شیخ زاهد گیلانی در سال ۷۰۰ قمری و در سن ۸۵ سالگی زندگی را بدرود گفت. بین پیروان شیخ زاهد برای دفن وی در شیروان، موغان و چوماق آباد اختلاف بود. او را با نظر شیخ صفی الدین اردبیلی در سیاه ورود به خاک سپردند. گفته شده، سال ها بعد بر اثر خوابی که شیخ صفی الدین اردبیلی می بیند، جسد وی را از سیاهورود به مکان دیگری (احتمالا روستای هلیله کران در لنکران) به خاک می سپرند.

پایان پیام/شبستان