ماهی های سفره هفت سین در گیلان/ از صید در رودخانه ها تا پرورش در خانه های تاریخی

به گزارش گیلانستان، مهری شیرمحمدی؛ قراردادن ماهی قرمز بر روی سفره هفت سین یکی از سنت های قدیمی است. قراردادن هفت سین بر سفره نوروز، یادگاری از اعتقاد به هفت ایزد و نماد برکت و زایش است. اما هنوز دلیل روشنی برای علت وجود ماهی در سفره هفت سین ارایه نشده است.

شاید ماهی نماد برج حوت یعنی اسفندماه باشد. هرسال در آخرین ماه سال که مصادف با صورت فلکی حوت یا همان ماهی است، بازار خرید و فروش ماهیان زینتی هم داغ می شود. شاید ماهی هم نماد زایش باشد، آن هم در آخرین ماهی که در آستانه زندگی و زایش دوباره طبیعت است. اگرچه این روزها، خرید ماهی برای سفره نوروز بسیار آسان شده است، اما تا چند دهه پیش ماهی سفره نوروز یا از رودخانه ها و تالاب ها صید می شد و یا در خانه هایی که حوض داشتند، ماهی هم پرورش می دادند.

در گیلان رسم بود که کودکان و نوجوانان ماهی سفره هفت سین را از رودخانه ها صید کنند. وجود رودخانه های پرآب در همه جای گیلان از یک سو و محصور نشدن نوجوانان در آپارتمانها، فرصتی بود که نوجوانان گیلانی خود دست به کار شده و از رودخانه ها و تالاب های محل زندگی خود ماهی سفره هفت سین را صید کنند. از چند هفته مانده به عید، صید ماهی توسط کودکان مهمترین تفریح دو دهه پیش بود.

علی پارسا، به یاد دارد که یک تور ماهیگیری با پارچه حریر و سیم درست کرده بود. وی می گوید: ۲هفته مانده به عید کار بچه های محل شده بود ماهیگیری. آن زمان رودخانه ها تا این اندازه آلوده نبود و هربار که با دوستانم به ماهیگیری می رفتیم، دست خالی برنمی گشتیم. برخی اوقات ماهی های کوچکی را که صید کرده بودیم، می فروختیم. البته این ماهی ها قرمز نبودند و بیشتر کپورهای کوچک، ماهی آزاد و ماهی سفید بودند.

نویسنده کتاب تاریخ فرهنگ شرق گیلان درباره باور وجود ماهی بر سر سفره هفت سین در گیلان، می نویسد: « بچه های محله از دختر و پسر از رودخانه و جویبار، یکی دو قطعه « کولی» و ماهی کوچولو صید می نمودند و در تنگی شیشه ای نگهداری می کردند. باورشان بر این بود که در هنگام تحویل سال از آب تنگ بیرون می جهد و لحظه تحویل سال نو را خبر می کند.»

خلیل سلیمی از شادی و نشاط کودکانی می گوید که تنگ ماهی را نزدیک کنار «چراغ گردسوز» گذاشته و شب هنگام همه اعضای خانواده نظاره گر شنای این ماهی ها می شدند. با این حال، تولید و تکثیر ماهی زینتی برای سال نو در محیط های شهری عمدتا در حوض خانه ها صورت می گرفت.

در بیشتر خانه های تاریخی گیلان، ۲تا سه حیاط وجود دارد و در ۲ حیاط اصلی حوضی وجود داشت که یکی بسیار عمیق بود. این حوض که در حیاط خلوت قرار داشت، هم محل ذخیره آب بود و هم مکانی برای پرورش و تکثیر ماهی. ندا ریحانی، یکی از ساکنان رشت در این باره می گوید: خانه مادربزرگم در محله «ساغریسازان» بود و حوض بزرگش پر از ماهی بود و نزدیک به سال نو، بچه های فامیل می آمدند و از مادربزرگم برای سفره هفت سین ماهی می گرفتند. ماهی ها را مادربزرگم خودش پرورش می داد. بعد از تعطیلات نوروز هرکس ماهی اش زنده مانده بود، دوباره می آورد و در حوض حیاط رها می کرد.

محمد بشرا، پژوهشگر در حوزه مردم شناسی هم در این باره می گوید: در شهر رشت، هر خانه ای حوضی داشت که بی وجودش کار تمیزی خانه معطل می ماند. حوض خانه ها غالبا در زیر ناودانی تعبیه می شد تا آب باران بام خانه داخل حوض بریزد و همواره آب تازه در حوض جاری باشد.

بشرا درباره تزیینات کاشی کاری در حوض خانه های رشت قدیم می افزاید: کاشی های فیروزه ای و پر نقش و نگار حوض ها را در رشت می ساختند و غالبا حوض خانه های اربابی از داخل و خارج کاشی پوش و فیروزه ای یک دست بود. اطراف حوض را در پاشویه ی بیرونی با کاشی های درشت می پوشاندند. پاشویه داخل را با کاشی های مربع شکل کوچکتر فرش می کردند که پیوسته، کاشی مستطیل شکل بزرگ لبه حوض از بیرون با تصاویر شاهان باستانی ایران و از درون با تصویر دو ماهی که سر و ته قرار داشتند، آراسته می شد.

وی درباره پرورش ماهی در حوض خانه ها هم می گوید: خیلی ها در حوض خانه خود ماهی زینتی پرورش می داند و ماهی های قرمز عموما تولید مثل می کردند و اندک درآمدی هم برای مادر یا مادربزرگ خانواده داشتند. آنها که ماهی پرورش می دادند، بچه ماهی ها را یک جا در آستانه سال نو برای سفره هفت سین می فروختند. تمیز کردن این حوض ها و زنده نگهداشتن و مراقبت از تخم ماهی های جدید هم با دردسر و زحمت زیاد همراه بود و از آغاز بهار کار پرورش دهنده هم شروع می شد.

وی اضافه می کند: هنگامی که در نیمه بهار فصل تخم ریزی و زادآوری ماهیان قرمز فرا می رسید، تعدادی سفال یا جاروهایی از سر شاخه های گیاه «شمشاد» یا «گون»، در پاشویه ی داخلی حوض قرار می دادند و رویشان سنگ و آجر پاره می نهادند تا شناور نشود ماهی های ماده با مالیدن شکم بر سفال ها و جاروهای پاشویه تخم ریزی می کردند. با پایان گرفتن تخم ریزی دیگ بزرگی را از آب حوض پر می کردند و سفالها و جاروهای حاوی تخم بارور ماهی را در آب دیگ قرار می دادند و به کناری می نهادند. پس از چند روز تخم ها تبدیل به ماهی های ریزی می شد. زمانی که بچه ماهی ها به اندازه ای می شد که طعمه ماهی های نر نشوند، آنها را داخل حوض رها می کردند که تا نوروز بزرگ شوند.

افرادی که سخت علاقمند به پرورش ماهی رنگین بودند در خانه چند حوضچه ساخته بودند که به آنها منبع می گفتند و بچه ماهی ها را مرحله به مرحله به این حوضچه ها می بردند و تعدادی را که می خواستند، جدا کرده در حوض رها می کردند و از این راه درآمد خوبی هم بدست می آوردند. نمونه این حوض با کاشی های زینتی هنوز در برخی از خانه های تاریخی باقی است.

حوض عمارت مفخم السلطنه هنوز منقش به تصویر پادشاهان ایران است و چند کاشی نیز تصویر ماهی دارد. نمونه کاشی های فیروزه ای با تصویر ماهی در خانه مستوفی هم دیده می شود. ناودان های عمارت میرزا خلیل بقدری بلند است که آب باران براحتی از بام هدایت شده و مستقیم وارد حوض عمارت می شود.

پایان پیام/شبستان