از خشت تا سنگ عمارت/ موزه مردم شناسی درعمارتی که تحول معماری را روایت می کند

به گزارش گیلانستان، مهری شیرمحمدی؛ در اواخر دوره قاجار، سبکی از معماری در رشت آغاز شد که در دوره پهلوی به اوج خود رسید، این نوع معماری «سنگ عمارت» نامیده می‌شد. نخستین عمارت موسوم به سنگ عمارت، در محله چله خانه رشت با گنبدهای پیازی شکل‌اش، در قرق کارگزاری سربرآورد.

یک مهندس معمار و پژوهشگر درباره معماری موسوم به سنگ عمارت می‌گوید: به ساختمان‌هایی که از معماری نئوکلاسیک روسیه تزاری اقتباس شده بود، «سنگ عمارت» می‌گفتند. این بناها، در اواخر سلسله قاجار و در آغاز این قرن در رشت ساخته می‌شد.

روبرت واهانیان به اولین نمونه بنای سنگ عمارت در رشت اشاره کرده و می‌افزاید: نخستین نمونه ساختمان موسوم به سنگ عمارت توسط تاجری از اهالی رشت به نام« محمد جعفر علی‌یِف» در نزدیکی محله چله خانه و در کنار قرق کارگذاری ساخته شده بود. این ساختمان در ۳مه ۱۹۱۲طراحی شده بود که سه گنبد پیازی شکل به مانند ساختمان های معماری نئوکلاسیک روسیه داشت و با داشتن نقشه‌های از پیش تهیه شده، در نوع خودش بی‌نظیر بود. متاسفانه این بنای ارزشمند در سال ۱۳۴۵شمسی تخریب و ساختمان دادگستری به جای آن ساخته شد. بنده در یک نشست ویژه گروه معماری در خانه فرهنگ گیلان نوه جعفر علی یف به نام «محمدجعفر امیر رشتی» را به مراسم دعوت کردم و کسی هم نمی‌دانست او کیست.

این پژوهشگر با اشاره به محلات هفتگانه رشت به استناد قدیمی‌ترین نقشه موجود رشت، اضافه می‌کند: « ذوالفقار خان» در سال ۱۲۴۷ به دستور آصف الدوله شیرزای، نایب حکومه گیلان، نقشه رشت را ترسیم کرد. محلات هفتگانه هرکدام برای خود مکان‌های عمومی نظیر مسجد، حمام و بازار داشت.

واهانیان با بیان اینکه شکل‌دهی بافت شهری رشت بر اثر ارتباطات تجاری، نظامی و سیاسی شهروندان روسیه و اروپا با گیلان زمین به وجود آمده، تصریح کرد: بعد از مشروطه و در اثر آشنایی با مراکز اداری و سیاسی جدید، موسسات و نهادهای جدید اداری و تجاری که از فرهنگ‌های دیگر به گیلان آمده و پیش از این سال‌ها در گیلان وجود نداشت، ساخته شدند. چون این موسسات واردادتی بودند، معماری این موسسات و نهادها هم عینا وارد شد و نظیر آن عمارت بلدیه، مریضخانه بلدیه و ساختمان پست بود. به خصوص ساختمان‌های ” زاستاو” (Застав) که اداره‌های راهداری در ورودی‌های شهرهای گیلان بودند. راهداری توسط روس‌ها اداره می‌شد و عوارض و مالیات‌هایی را از مردم در سرحدات شهرها می‌گرفت.

این پژوهشگر به دوره تحول گیلان در نهضت جنگل و زمان پس از آن اشاره کرده و اضافه می‌کند: پس از سرکوب جنگلیان، رشت به دست سردار سپه افتاد و پس از این دوره شاهد حضور حکمران نظامی در گیلان هستیم و نخستین بنای باشکوه به سبک معماری نئوکلاسیک روسیه، عمارت بلدیه رشت است که نماد همکاری کمیسیون بلدی شهر رشت و شهرداران نظامی با حکمران نظامی وقت گیلان یعنی «سرتیپ محمد حسین آیرم» است. وی تحصیل کرده مدرسه نظامی سنت پترزبورگ روسیه بود.

این مهندس معمار درباره سازنده عمارت بلدیه رشت می‌گوید: کلنگ احداث ساختمان اداری بلدیه رشت در پاییز سال ۱۳۰۳ خورشیدی مقارن با اواخر سلسله قاجار، در ضلع شرقی بقعه «استاد ابوجعفر ثومی» به زمین زده شد و چهارم اردیبهشت ۱۳۰۵ به مناسبت روی کار آمدن پهلوی اول افتتاح شد. طرح این بنا، اقتباسی از معماری‌های سبک نئوکلاسیک روسیه تزاری است. طراح بنام «آرتم سرداراُف» و سازنده آن به روایت جهانگیر سرتیپ پور «اسکندرخان ارمنی» بوده است.

روبرت واهانیان شهردارانی را که ساخت عمارت بلدیه در دوران مدیریتشان انجام شد، نام برده و می گوید: «یاور اسماعیل سهراب زاده از ۱۳آبان ۱۳۰۳ تا پائیز۱۳۰۴ شمسی»، «یاور موسی شاهقلی از پائیز ۱۳۰۴ تا ۲۱ فروردین ۱۳۰۵شمسی» و «یاور محمد غفاری از ۲۱فروردین ۱۳۰۵ تا ۵مرداد ۱۳۰۵»، در دوران مدیریت شهرداری بر اجرای ساخت عمارت بلدیه نظارت داشتند.

واهانیان اضافه می‌کند: در ادامه این سیر تاریخی، ساختمان‌های دیگری همچون تلگرافخانه، بانک، تجارتخانه‌ها و مراکز نظامی و حتی منازل مسکونی با معماری جدید وارد شهر رشت شد و بافت شهر رشت را دچار تحول کرد. عمارت بلدیه رشت عمرش تازه از نیمه گذشته بود که در تاریخ ۲۶ آذر ۱۳۵۶ به شماره‌ ۱۵۱۶ در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسید. آن زمان قرار بود به عنوان موزه هنرهای معاصر تغییر کاربری یابد. بدین منظور تابلوهای نقاشی از اساتید نقاشی گیلان خریداری شد تا در موزه به نمایش درآید. اما این ساختمان همچنان به عنوان ساختمان اداری باقی ماند تا در زلزله تابستان ۱۳۶۹ منجیل آسیب دید و برج ساعت عمارت به‌طور کامل فروریخت.

روبرت واهانیان، آن زمان مسئول مرمت عمارتی شد که امروز نماد شهر رشت است و حالا برای دومین بار قرار است عمارت بلدیه رشت مرمت شود. ولی این بار تغییر کاربری به عنوان« موزه مردم شناسی» وعده داده شده است.

معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان در این باره می گوید: طرح مرمت و احیای عمارت بلدیه رشت توسط مهندسین مشاور و زیر نظر سازمان عمران و بازآفرینی شهرداری رشت آماده شده است.

ولی جهانی می‌افزاید: در هفتمین جلسه شورای فنی اداره‌کل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گیلان که با حضور مسعود حلاج‌پور مدیرکل میراث‌فرهنگی و اعضای شورای فنی استان گیلان برگزار شد، برای دومین بار فرایند مرمت عمارت بلدیه و تبدیل آن به موزه مردم‌شناسی گیلان، بررسی و پس از رفع اشکالات تصویب شد.

وی تاکید می‌کند: روند احیا و مرمت این ساختمان توسط سازمان عمران و بازآفرینی شهرداری رشت و با نظارت اداره کل میراث فرهنگی گیلان به‌زودی آغاز می‌شود.

پایان پیام/شبستان