کاروانسرای لات از اشغال توسط سربازان روس تا زندان اسرای عراقی

کاروانسرای تاریخی لات در جاده رشت به قزوین، بنایی بجامانده از اوایل دوره قاجار است که در زمان جنگ جهانی توسط روس ها اشغال شده بود.

به گزارش گیلانستان، مهری شیرمحمدی؛ نزدیک به جاده ای که از رشت به سمت سراوان می‌رود، یک کاروانسرای تاریخی نزدیک به روستای «گلسرک» وجود دارد که چندسالی است به‌عنوان سفره خانه سنتی به بخش خصوصی واگذار شده است. مالکیت این بنای تاریخی در اختیار اداره کل میراث فرهنگی گیلان قرار دارد. اگرچه بر سردرب این بنای تاریخی نوشته شده کاروانسرای شاه عباسی، اما در متون تاریخی از این بنای تاریخی به عنوان «کاروانسرای لات» نام برده می‌شود.

«لات» در لغت گیلکی به معنی زمین صاف و هموار کنار رودخانه است و چون این کاروانسرا در زمین هموار دلتای سفید رود ساخته شده و به آن اراضی لات می‌گفته‌اند، کاروانسرا به این اسم شهرت یافته است. براساس نوشته‌های یاسنت لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، کاروانسرای لات در سال ۱۲۶۴ قمری و در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. در آن زمان منوچهر خان معتمد الدوله، حکمران گیلان بود و دستور ساخت این کاروانسرا توسط وی صادر می‌شود. از دیگر اقدامات دیگر منوچهر خان احداث آب انبار و حمام در روستای «پشته» رستم آباد بوده است.

کاروانسرای لات ۳۵ کیلومتر تا شهر رشت فاصله دارد و قرارگیری آن بر کنار جاده اصلی رشت به قزوین، موقعیت آن را ممتاز می‌کند. پیش از احداث این جاده، راه رشت به سمت قزوین، از جاده سنگر عبور می‌کرد و باز هم این کاروانسرا در موقعیت راه عبوری کاروانیان قرار داشت. سجاد صولتی، دهیار روستای گلسرک که در نزدیکی این کاروانسرا قرار دارد، به نقل از کهنسالان روستا می‌گوید: در زمان جنگ جهانی و هنگامی که روس ها گیلان را در اشغال خود داشتند، این کاروانسرا توسط روس‌ها تصرف شده بود و سربازارن روس در این بنای تاریخی اسکان داده شده بودند. در زمان جنگ ایران و عراق نیز که برخی از کاروانسراهای ایران به عنوان زندان اسیران عراقی تغییر کاربری می‌یابد، کاروانسرای لات نیز جهت اسکان بخشی از اسرای عراقی در نظر گرفته می‌شود. در این زمان نیز تغییراتی در بنا ایجاد می‌شود و همین تغییرات غیراصولی به اصالت بنا صدمه می‌زند.

مطرح شدن تونل دستکند گلسرک، در مرداد ماه امسال، منجر به ثبت ملی این بنای تاریخی شد و از سوی مشرف بودن این تونل به کاروانسرا، موقعیت هر دو بنا را بیش از گذشته مطرح کرد. بنابر مستندات اداره کل میراث فرهنگی گیلان، پلان کاروانسرای لات به صورت چهار ایوانی است و در حقیقت اقتباسی از کاروانسراهای چهار ایوانی دوره صفویه است. طول اضلاع شرقی و غربی این کاروانسرا، ۲۰.۵۴ متر و طول دو ضلع دیگر بنا ۲۰.۵۰متر است. در چهار ضلع بنا از داخل چهار ایوان قرار گرفته که هر یک به حجره‌ای منتهی می‌شود. این حجره‌ها در حقیقت جداکننده چهار مالبند ایجاد شده هستند. البته ایوان ضلع شرقی به هشتی ورودی بنا منتهی می‌شود. بر روی این ایوان( سردر ورودی) شاه نشین قرار گرفته است. شاه نشین، شامل اطاقی با پوشش گنبدی و دو اطاق کوچک‌تر در طرفین آن است. در گذشته این طاق‌ها دارای رسمی بندی‌های زیبا بود.

در دو طرف چهار ایوان اصلی حجره‌هایی به صورت قرینه واقع شده که استراحتگاه تابستانی کاروانیان بوده است. ورودی مالبندها استراحتگاه‌های زمستانی در چهار زاویه بنا قرار دهد. پوشش کلیه سقف‌ها به صورت طاق‌های ضربی و جناقی و همگی با آجر ساخته شده است. مصالح بکار رفته در این بنا آجر ختائی با ملات ساروج بوده است و در نمای خارجی پی بنا با سنگ لاشه تا ارتفاع یک متر از کف ساخته شده است. حیاط کاروانسرا مربع شکل و طول هر ضلع آن ۲۰.۲۶ متر است.

کاروانسرای لات به دلیل واقع شدن در حدفاصل منطقه کوهستانی و جلگه برای کاروانیان حائز اهمیت بوده و مناسب‌ترین مکان برای استراحت بوده است. از سویی مشرف بودن کوه گلسرک به این بنا که برج و باروی تاریخی هم بر آن قرار دارد، نشان می‌دهد از بالای این کوه، وضعیت کاروانیان و آیند و روندگان به کاروانسرا رصد می‌شده است.

این بنا در سال‌های گذشته به علت عدم رسیدگی به شدت آسیب دیده بود. رویش گیاهان خودرو بر جرز دیوارها و طاق‌ها و متروک بودن بنا از یک سو و تشدید هوای مرطوب، به فرسودگی این بنا افزود. پس از جنگ و مبادله اسرا، کاروانسرای لات تخلیه می‌شود و سال ۱۳۷۱، اداره میراث فرهنگی گیلان، به منظور نجات بنا از تخریب کامل، اقدامات محدودی را برای بازسازی انجام می‌دهد. از بین بردن پوشش گیاهی، بازسازی طاق‌های فرسوده و کف طاقچه‌ها در غرفه‌های مالبند، بازسازی و مرمت طاق‌های جناقی هشتی ورودی و پی‌بندی آنها، بازسازی نمای خارجی، بتون ریزی بام کاروانسرا و آماده کردن جهت عایق بندی و ساخت و نصب ناودان‌های بتونی شبیه نمونه‌های قدیمی، آجر فرش کف غرفه‌ها در داخل مالبندها با آجر چهارگوش و … برخی از این اقدامات بود.